USS Yorktown được hạ thủy năm 1983 và đưa vào biên chế hải quân Mỹ sau đó hơn một năm, là chiếc thứ hai thuộc lớp tuần dương hạm Ticonderoga. Tàu có giá xuất xưởng khoảng một tỷ USD, chi phí vận hành là 28 triệu USD mỗi năm. Chiến hạm dài 173 m, có lượng giãn nước đầy tải gần 10.000 tấn, được tích hợp hệ thống lá chắn tên lửa Aegis và mang theo nhiều loại vũ khí.

Vào thời điểm biên chế, đây là một trong những tàu chiến hiện đại nhất của hải quân Mỹ, có thể làm nhiệm vụ tuần tra độc lập hoặc hộ tống tàu sân bay, đóng vai trò là trung tâm chỉ huy phòng không của nhóm tác chiến hàng không mẫu hạm.

Năm 1995, hải quân Mỹ thiết lập Văn phòng Tàu Thông minh (SSPO) để thúc đẩy mục tiêu cắt giảm nhân sự trên tàu chiến mà vẫn duy trì khả năng sẵn sàng chiến đấu, thông qua áp dụng những quy định mới và thay đổi quy trình hoạt động.

Các tàu thuộc dự án SSPO được trang bị những hệ thống mới, cho phép tự động hóa nhiều giai đoạn trong điều khiển, quản lý chiến đấu và liên lạc, thông qua mạng có dây và không dây.

USS Yorktown được SSPO chọn là phương tiện thử nghiệm đầu tiên. Nguyên mẫu Hệ thống Tàu Thông minh được lắp đặt trên tàu từ tháng 12/1996 với nền tảng là mạng cục bộ (LAN) gồm 27 máy tính giao tiếp với máy chủ thông qua cáp quang. Tất cả máy tính đều sử dụng hệ điều hành Windows NT 4.0.

Hệ thống dự kiến giúp hải quân Mỹ cắt giảm 4 sĩ quan và khoảng 40 quân nhân khỏi thủy thủ đoàn, tiết kiệm 2,8 triệu USD mỗi năm nhờ giảm chi phí bảo dưỡng và vận hành thủ công.

Tháng 5/1997, USS Yorktown kết thúc đợt triển khai kéo dài 5 tháng, gồm làm nhiệm vụ chống ma túy ở biển Caribe và thử nghiệm hiệp đồng với nhóm tác chiến tàu sân bay George Washington. Giới chức Mỹ sau đó tiến hành đánh giá, kết luận rằng USS Yorktown có thể đáp ứng yêu cầu tác chiến với thủy thủ đoàn rút gọn.

Dù vậy, hoạt động của tuần dương hạm Mỹ không phải lúc nào cũng trơn tru.

Sự cố xảy ra ngày 21/9/1997, khi USS Yorktown đang diễn tập ngoài khơi bang Virginia của Mỹ. Hệ thống Điều khiển Máy móc Tiêu Chuẩn (SMCS) cảnh báo rằng một van nhiên liệu ở trạng thái mở, dù nó đang đóng trên thực thế, khiến một thủy thủ tìm cách sửa lỗi.

Người này cố gắng hiệu chỉnh, cài đặt lại trạng thái van nhiên liệu bằng cách nhập giá trị 0 vào một trong các thông số trên Trình quản lý Dữ liệu Từ xa (RDM) thuộc SMCS.

RDM thực hiện phép chia dựa trên giá trị vừa nhập vào, dẫn đến lỗi "phép chia số 0" và làm phần mềm bị sập. Điều này dẫn tới hiệu ứng dây chuyền, do các hệ thống khác phụ thuộc vào RDM để hoạt động. Kết quả là những thành phần còn lại của SMCS, trong đó có bộ phận điều khiển hệ thống động lực, cũng bị sập hoàn toàn.

Thủy thủ đoàn mất gần 3 giờ để sửa chữa và khôi phục các hệ thống trên tàu, trước khi USS Yorktown quay trở lại cảng nhà ở Norfolk, Virginia. "Tàu rơi vào trạng thái mà chúng tôi gọi là chết lặng, thả trôi trên mặt nước trong suốt 2 giờ 45 phút'", John Singley, phát ngôn viên Lực lượng Tàu mặt nước thuộc Hạm đội Đại Tây Dương hải quân Mỹ, cho biết sau sự việc.

Hành trình về cảng nhà của USS Yorktown cũng gây nhiều tranh cãi. Anthony DiGiorgio, kỹ sư dân sự làm việc cho Trung tâm Hỗ trợ Kỹ thuật Hạm đội Đại Tây Dương, cho biết chiến hạm được một tàu khác kéo về, chứ không thể tự di chuyển.

Richard Rushton, hạm trưởng USS Yorktown, phản bác thông tin và khẳng định rằng nguồn điện khẩn cấp trên tàu đã được kích hoạt sau khi hệ thống động lực gặp sự cố.

Ông ám chỉ rằng hệ thống điều khiển đã hai lần bị sập kể từ khi USS Yorktown được trang bị Hệ thống Tàu Thông minh, đều do nhập sai giá trị vào RDM. Trong cả hai trường hợp, các hệ thống trên tàu đều tái khởi động thành công và chiến hạm vẫn hoạt động bình thường.

DiGiorgio sau đó rút lại tuyên bố ban đầu, nói rằng "phóng viên đã chỉnh sửa câu chữ". Tuy nhiên, lãnh đạo tờ báo ủng hộ phóng viên và khẳng định thông tin gốc là đúng sự thật, làm dấy lên nghi vấn rằng DiGiorgio thay đổi phát biểu do chịu sức ép lớn về chính trị.

Một tranh cãi khác là liệu Windows NT 4.0 có phải là một trong các nguyên nhân dẫn đến sự cố hay không. DiGiorgio cho rằng hệ điều hành này phải chịu một phần trách nhiệm, khẳng định sử dụng Windows NT trên tàu chiến là hành động "phó mặc may rủi".

Ron Redman, phó giám đốc công nghệ thông tin tại Văn phòng Điều hành Chương trình Aegis, nhận định hệ điều hành UNIX phù hợp với hệ thống điều khiển thiết bị và máy móc, còn Windows NT tốt hơn trong truyền tải dữ liệu. "Windows NT chưa hoàn thiện và có thời điểm chúng tôi gặp phải sự cố ngừng hoạt động do nó gây ra", ông nói.

Hạm trưởng Rushton một lần nữa bảo vệ quyết định lựa chọn hệ điều hành của hải quân Mỹ, nhấn mạnh Windows NT "không gây ra bất kỳ vấn đề nào" mà trục trặc nằm ở các chương trình, cơ sở dữ liệu và mã lệnh bên trong những phần mềm đang sử dụng.

Hải quân Mỹ mở cuộc điều tra về sự cố, song không công bố kết quả. Một số vấn đề phần mềm trên SMCS sau đó cũng được khắc phục. Chiến hạm Yorktown được thử nghiệm thêm trước khi trở lại biên chế sau hơn một năm. Tháng 9/1999, tàu triển khai tới biển Caribe để làm nhiệm vụ chống ma túy trong vòng 4 tháng và không gặp sự cố nào.

Nhiệm vụ cuối cùng của USS Yorktown là tuần tra ở Vịnh Ba Tư giữa năm 2004, bảo vệ các cảng dầu ở Iraq và thực hiện hoạt động an ninh hàng hải.

Chiến hạm ngừng hoạt động và bị loại biên vào tháng 12/2004, khi gần kết thúc vòng đời ước tính dài 35 năm. Nó neo đậu tại Cơ sở Bảo dưỡng Tàu Hải quân Ngừng hoạt động tại Philadelphia, bang Pennsylvania, trước khi được đưa đi tháo dỡ vào năm 2022.

Phạm Giang (Theo Wired, War Zone)