Gần 4 năm kể từ khi xung đột bùng phát, Ukraine đang đối mặt tình thế thật sự khó khăn, không chỉ vì các cuộc tấn công của Nga mà còn vì sức ép ngày càng lớn từ Mỹ. Tổng thống Donald Trump ngày 21/11 nói Washington cho Kiev hạn chót đến ngày 27/11 để chấp thuận kế hoạch hòa bình 28 điểm mà Mỹ đề xuất.

Kế hoạch này yêu cầu Kiev nhượng lại cho Nga nhiều vùng lãnh thổ mà Moskva tuyên bố kiểm soát, cắt giảm đáng kể quân số thường trực và từ bỏ một số loại vũ khí tầm xa. Tham vọng gia nhập NATO mà Kiev ấp ủ lâu nay cũng sẽ bị bác bỏ. Đổi lại, Nga cam kết không tái phát động chiến dịch ở Ukraine, ký kết hiệp ước không tấn công Ukraine và châu Âu, không bố trí lực lượng ở phần lãnh thổ còn lại thuộc vùng Donbass mà Kiev chấp nhận nhượng lại.

Ukraine cũng dự kiến được nhận bảo đảm an ninh từ Mỹ trong trường hợp Nga tái phát động cuộc chiến, gồm hỗ trợ tình báo, hậu cần cùng các biện pháp phù hợp khác sau khi tham vấn đồng minh. Các bảo đảm này sẽ kéo dài 10 năm và có thể được gia hạn. Tuy nhiên, một bản sao tài liệu mà WSJ được xem cho thấy Mỹ không cam kết cung cấp viện trợ quân sự trực tiếp cho Ukraine.

Từ tiền tuyến miền đông đến thành phố miền tây còn in hằn dấu vết tên lửa tập kích, nhiều người Ukraine tỏ rõ thất vọng, thậm chí phẫn nộ khi nói về kế hoạch hòa bình mới.

Iryna Urezchenko, cư dân 66 tuổi ở thành phố Ternopil, miền tây Ukraine, cho biết một người bạn và đồng nghiệp thân thiết của bà vẫn mất tích hơn hai ngày sau khi Nga tập kích tên lửa hôm 19/11. Lực lượng cứu hộ vẫn tìm kiếm những nạn nhân mắc kẹt dưới đống đổ nát của một chung cư bị phá hủy nặng nề.

"Thật kinh hoàng. Kế hoạch hòa bình này khiến cuộc chiến của chúng tôi trở nên vô nghĩa, sự hy sinh của chúng tôi trở nên vô nghĩa", bà nói ngày 21/11.

Viacheslav Nehoda, lãnh đạo chính quyền quân sự vùng Ternopil, đứng bên đống gạch vụn, giơ điện thoại cho phóng viên xem hình các nạn nhân và nói "đây có phải là kiểu kế hoạch mà chúng tôi cần hay không? Tôi không còn lời nào để nói. Đây là đề xuất đầu hàng".

Dù người Ukraine ngày càng bày tỏ sẵn sàng ủng hộ đàm phán chấm dứt xung đột, kế hoạch mới vẫn khiến họ bất bình, đặc biệt là khi nó được soạn thảo mà không có sự tham gia của Kiev hay các đồng minh châu Âu.

Viktor Alekseev, một sĩ quan dự bị tại Kiev, cảm thấy lo ngại trước một số điểm của kế hoạch. "Chỉ nghĩ tới việc nhượng lại lãnh thổ là tôi đã không muốn rồi", anh nói, đồng thời bày tỏ hoài nghi về cam kết của Nga.

Người Ukraine bị ám ảnh sâu sắc về những cam kết an ninh sụp đổ vào thời điểm họ cần được bảo vệ. Khi kế hoạch hòa bình mới được lan truyền trên mạng, nhiều người đã nghĩ tới Bản ghi nhớ Budapest năm 1994, thỏa thuận mà Ukraine từ bỏ kho vũ khí hạt nhân thời Liên Xô để đổi lấy bảo đảm an ninh từ Nga, Mỹ và Anh. Nhưng những đảm bảo ấy đã thất bại và minh chứng là hai cuộc xung đột bùng phát năm 2014, 2022.

"Thật đáng buồn khi tôi biết rõ lịch sử. Tôi nhớ Bản ghi nhớ Budapest", Leonid Komsky, cư dân 61 tuổi ở Kiev, nói và thêm rằng dù mọi người Ukraine đều kiệt sức, họ không còn lựa chọn nào khác ngoài tiếp tục chiến đấu. "Với Ukraine, đây là câu hỏi sống còn".

Một nhà ngoại giao cấp cao của châu Âu giấu tên nói với Kyiv Independent rằng kế hoạch 28 điểm là "tồi tệ", nhấn mạnh nó gây nguy hiểm cho cả Ukraine và EU.

"Mọi đối tác của chúng tôi, kể cả một số người ở Mỹ, đều hiểu rằng điều này sẽ không mang lại hòa bình. Đây chỉ là một khoảng dừng trước giai đoạn tiếp theo của cuộc chiến", nhà ngoại giao nói.

Liubomyr Dmytryshyn, cựu binh kiêm nhà hoạt động người Ukraine, có cùng quan điểm. Anh liên hệ kế hoạch này với Thỏa thuận Minsk năm 2014, vốn được đưa ra để chấm dứt xung đột ở miền đông Ukraine nhưng "cuối cùng lại dẫn tới thảm họa lớn hơn".

"Ngay cả khi kế hoạch của ông Trump thành hiện thực, đó cũng chỉ là nền hòa bình vô nghĩa. Tôi đã chiến đấu ở Donetsk không phải để giao lại nơi đó cho Nga", Dmytryshyn nói.

Bohdan Krotevych, cựu chỉ huy lữ đoàn Azov, cho rằng chỉ riêng điều khoản về cắt giảm quân số Ukraine đã tương đương với "đầu hàng". Theo kế hoạch mới, quy mô quân đội Ukraine sẽ chỉ được giới hạn ở mức 600.000 quân, so với khoảng 900.000 binh sĩ thường trực hiện nay.

"Không có lời hứa nào bảo vệ chúng ta trước kẻ thù ngoài quân đội của chính mình. Quân đội càng được trang bị và huấn luyện tốt, đảm bảo an ninh càng hiệu quả", Krotevych cho hay.

Một điểm gây tranh cãi khác trong kế hoạch mới là "tất cả các bên tham chiến sẽ được hưởng ân xá toàn diện và cam kết không đưa ra bất kỳ yêu cầu hay khiếu nại nào trong tương lai". Olena Halushka, giám đốc Trung tâm Chiến thắng Ukraine (ICUV), nói rằng điều khoản này có thể "phản bội lợi ích người dân Ukraine", trong bối cảnh Ukraine cáo buộc binh sĩ Nga phạm nhiều "tội ác chiến tranh" trong quá trình tham chiến.

"Sẽ không bao giờ có hòa bình nếu không có công lý. Và công lý không thể đem ra mặc cả", bà nói.

Trong bài phát biểu ngày 21/11, Tổng thống Volodymyr Zelensky xác nhận Ukraine có thể sớm đứng trước lựa chọn khó khăn, "hoặc mất đi phẩm giá hoặc mất đi một đối tác then chốt". Ông nói Ukraine sẽ phối hợp với Mỹ và các đối tác châu Âu để đưa ra đề xuất thay thế.

Mỹ tung ra kế hoạch hòa bình này trong bối cảnh chính quyền ông Zelensky đối mặt bê bối tham nhũng lớn nhất từ trước đến nay, gây phẫn nộ trong dư luận. Tình hình chiến sự vẫn cam go, khi Nga tăng cường tấn công hạ tầng năng lượng trước mùa đông, gia tăng sức ép lên người dân.

Olena Hrosovska, người làm trong lĩnh vực nghệ thuật ở Kiev, thừa nhận Ukraine đang trong thời điểm dễ tổn thương. "Đó là lý do những người thúc đẩy kế hoạch tin rằng có thể ép buộc chúng tôi chấp nhận. Tôi hy vọng họ đã nhầm", bà nói.

Thanh Tâm (Theo Kyiv Independent, Axios, AFP)