Hôm 7/11, Thủ tướng Nhật Bản Sanae Takaichi phát biểu rằng trong kịch bản xảy ra cuộc tấn công nhằm vào đảo Đài Loan, Tokyo có thể triển khai lực lượng phòng vệ nếu cuộc xung đột đặt ra mối đe dọa hiện hữu đối với Nhật Bản. Đài Loan cách đảo tiền tiêu Yonaguni ở phía nam Nhật Bản khoảng 100 km.

Tuyên bố này châm ngòi cho cuộc xích mích lớn nhất trong nhiều năm giữa Tokyo và Bắc Kinh. Trung Quốc luôn xem đảo Đài Loan là một phần lãnh thổ không thể tách rời và sẵn sàng sử dụng mọi biện pháp để thống nhất hòn đảo. Lãnh đạo Trung Quốc nhiều lần khẳng định không loại trừ biện pháp sử dụng vũ lực, dù chủ trương chung vẫn là đối thoại và thống nhất trong hòa bình.

Trung Quốc đã thể hiện rõ ràng cơn giận dữ bằng các biện pháp gây tổn hại cho nền kinh tế lớn thứ tư thế giới, từ tẩy chay du lịch cho đến ngừng nhập khẩu hải sản và hủy bỏ các cuộc họp, sự kiện văn hóa với Nhật Bản. Giới chuyên gia nhận định bà Takaichi sẽ gặp nhiều khó khăn trong nỗ lực xoa dịu căng thẳng với quốc gia láng giềng.

Yêu cầu cốt lõi từ phía Bắc Kinh là Thủ tướng Nhật phải rút lại bình luận của mình. Tuy nhiên, theo hai quan chức chính phủ Nhật Bản am hiểu vấn đề, đây là yêu cầu mà bà khó lòng đáp ứng. "Đáng lẽ bà ấy không nên nói điều đó, nhưng nó không sai", một người nói. "Chúng ta không thể rút lại nó".

Các cuộc thăm dò dư luận cho thấy những bình luận vừa qua thực tế không làm tổn hại đến động lực ủng hộ Thủ tướng Takaichi ở trong nước.

"Những nhận xét từ bà Takaichi không thay đổi lập trường hiện tại của chính phủ", người phát ngôn Văn phòng Thủ tướng Nhật nhấn mạnh. "Nhật Bản vẫn sẵn sàng đối thoại dưới nhiều hình thức giữa hai nước".

Trước đây, các lãnh đạo Nhật Bản vốn luôn tránh nhắc tới khả năng phản ứng bằng hành động quân sự khi đề cập vấn đề Đài Loan, tuân thủ tôn chỉ "mơ hồ chiến lược" mà Washington, đồng minh an ninh chính của Tokyo, cũng ưa chuộng.

"Bà Takaichi đã vô tình đưa mình vào thế khó và hiện thực sự không có lối thoát tức thì", Jeremy Chan, nhà phân tích cấp cao về Đông Bắc Á tại công ty tư vấn rủi ro chính trị Eurasia Group, nhận định.

Là một cựu nhà ngoại giao Mỹ từng làm việc ở cả Trung Quốc và Nhật Bản, Chan cho rằng với những gì hai bên thể hiện gần đây, mối quan hệ giữa hai nền kinh tế hàng đầu châu Á có lẽ sẽ phải trải qua "một mùa đông dài" suốt nhiệm kỳ thủ tướng của bà Takaichi.

Bắc Kinh đã loại trừ khả năng diễn ra một cuộc gặp gỡ phá băng tiềm năng giữa bà Takaichi và Thủ tướng Trung Quốc Lý Cường bên lề hội nghị G20 tại Nam Phi vào cuối tuần này.

Một số nhà phân tích ví căng thẳng này giống với rạn nứt nảy sinh từ việc Tokyo năm 2012 quốc hữu hóa các đảo tranh chấp với Bắc Kinh, gây ra hàng loạt cuộc biểu tình chống Nhật quy mô lớn khắp Trung Quốc. Lãnh đạo hai nước đã không gặp nhau suốt hai năm rưỡi.

"Nếu tình trạng xói mòn quan hệ hiện tại kéo dài như lần trước, thiệt hại kinh tế đối với Nhật Bản sẽ là rất đáng kể", Takahide Kiuchi, nhà kinh tế điều hành tại Viện Nghiên cứu Nomura, cho hay. Ông ước tính chỉ riêng việc người Trung Quốc tẩy chay du lịch Nhật Bản đã có thể khiến Tokyo thiệt hại hơn 14 tỷ USD mỗi năm.

Quan chức chính phủ Nhật Bản giấu tên cho biết nỗi lo lớn hơn với Tokyo là Bắc Kinh sẽ bóp nghẹt nguồn cung các khoáng sản thiết yếu được sử dụng trong nhiều mặt hàng, từ thiết bị điện tử đến ôtô. Theo công ty nghiên cứu kinh tế vĩ mô Capital Economics, bất chấp những nỗ lực đa dạng hóa mà Nhật Bản đã tiến hành, Trung Quốc vẫn là bên cung cấp khoảng 60% lượng đất hiếm nhập khẩu của nước này.

Marcel Thieliant, trưởng bộ phận châu Á tại Capital Economics, cho biết một cuộc tẩy chay hàng hóa Nhật Bản trên diện rộng ở Trung Quốc, như đã thấy vào năm 2012, có thể khiến doanh số bán hàng thiệt hại tương đương khoảng 1% GDP và giáng đòn mạnh vào ngành công nghiệp ôtô chủ chốt của đất nước.

Những nỗ lực của Tokyo nhằm xoa dịu căng thẳng hiện tại chỉ càng làm bật lên mức độ rạn nứt trong mối quan hệ. Tại Bắc Kinh, Vụ trưởng Vụ châu Á thuộc Bộ Ngoại giao Trung Quốc Lưu Kim Tùng hôm 11/11 tiếp ông Masaaki Kanai, lãnh đạo Vụ châu Á và châu Đại Dương thuộc Bộ Ngoại giao Nhật Bản, và mô tả cuộc nói chuyện giữa họ là "rất nghiêm trọng". Bản tóm tắt nội dung cuộc gặp cho thấy hai bên đều nhắc lại những bất bình của mình.

Theo truyền thông nhà nước Trung Quốc, ngay cả cách ông Lưu lựa chọn trang phục cũng truyền đi thông điệp cứng rắn. Kiểu áo không cổ, 5 cúc ông mặc gắn liền với phong trào phản đối của sinh viên Trung Quốc năm 1919 chống lại đế quốc Nhật Bản.

Hình ảnh được truyền hình Trung Quốc phát sóng sau cuộc họp cho thấy ông Lưu đứng gần đối tác Nhật Bản với hai tay đút túi.

"Trung Quốc rõ ràng thực hiện hầu hết hoạt động ngoại giao sau cánh cửa đóng kín", chuyên gia Chan từ Eurasia Group nói. "Họ là bậc thầy về điều đó. Vì vậy, việc họ làm hành động như vậy trước ống kính máy quay cho thấy họ muốn cả thế giới chứng kiến".

Trung Quốc vẫn đang tăng cường công kích Thủ tướng Takaichi. Một bức hình biếm họa trên tài khoản X của lực lượng vũ trang Trung Quốc vẽ cảnh bà đốt Hiến pháp hòa bình Nhật Bản (hiến pháp của Nhật Bản từ sau Thế chiến II, nhấn mạnh chủ trương hòa bình, không gây chiến).

Cả hai quan chức chính phủ Nhật Bản giấu tên đều cho rằng hiện chưa có cách nào để phá vỡ tình trạng bế tắc. "Thậm chí không có cả điểm khởi đầu", một người nói.

Vũ Hoàng (Theo Reuters)