Ở Việt Nam, trong chuyến công tác gần đây nhất, tôi đã chứng kiến sự tàn phá dữ dội của bão lũ. Ở nhiều nơi, thứ duy nhất còn sót lại là những vệt bùn dài, khô thành những mảng nhạt màu - đánh dấu nơi từng có nhà cửa và sinh kế.

Mọi thứ đều bị cuốn trôi, từ nguồn cấp nước sạch, thực phẩm đến các dịch vụ y tế, giáo dục - hạ tầng thiết yếu phục vụ đời sống con người bị gián đoạn nhiều ngày, thậm chí vài tuần. Trên những hàng rào và cành cây trơ trụi còn sót lại sau bão, cha mẹ cẩn thận phơi những cuốn sách giáo khoa bị ướt, các trang giấy rách nát, thấm nước và lẫn bùn. Trong ánh mắt ngơ ngác của người dân vùng lũ, đặc biệt là những đứa trẻ, tôi thấy sự hoang mang và nỗi sợ hãi trước thiên tai.

Những ngày tháng qua, miền Trung Việt Nam liên tiếp hứng chịu các đợt lũ lớn. Đường sá sụt lún, đồi núi cũng thành bùn. Nhà cửa và phương tiện bị cuốn đi theo nước. Trẻ em, như thường lệ, là nhóm bị ảnh hưởng nặng nề nhất, nhưng chưa được quan tâm và bù đắp một cách đúng mức và đầy đủ. Khi nhà cửa bị cuốn trôi, trường học hư hại, bệnh viện tê liệt - mọi nền tảng để sống, để học và phát triển của trẻ đều bị tổn hại và sẽ mất rất nhiều thời gian để phục hồi. Tốc độ tác động của khí hậu đang vượt xa khả năng thích ứng của các hệ thống xã hội.

Chỉ riêng năm nay, 13 cơn bão đã đổ bộ, khiến hơn 200.000 căn nhà bị ngập, hư hại hoặc phá hủy, khoảng 1,2 triệu người mất quyền tiếp cận nước sạch và vệ sinh. Hàng trăm nghìn trẻ em bị gián đoạn học tập, chăm sóc sức khỏe, dinh dưỡng và bảo vệ.

Bên dưới những con số khô khan ấy là trẻ em và những gia đình đang nỗ lực bắt đầu mọi thứ lại từ đầu. Và đây cũng không chỉ là câu chuyện của riêng Việt Nam.

Chỉ số Rủi ro Khí hậu đối với Trẻ em của UNICEF cho thấy gần một tỷ trẻ em trên toàn thế giới đang sống tại những quốc gia có mức rủi ro khí hậu rất cao. Liên Hợp Quốc xác định biến đổi khí hậu là một trong những mối đe dọa trực tiếp nhất đối với sức khỏe trẻ em.

Kinh nghiệm quốc tế cho thấy các quốc gia phục hồi nhanh nhất là những nước xem biến đổi khí hậu là thách thức của toàn hệ thống chứ không chỉ là các sự kiện thời tiết. Có thể kể đến Philippines, Mozambique, Nepal... Họ xây dựng trường học theo tiêu chuẩn chống bão để trẻ trở lại lớp nhanh hơn; họ đầu tư vào y tế cộng đồng và hệ thống cảnh báo sớm, giúp giảm thiểu dịch bệnh và thiệt hại. Tất cả những ví dụ này đều khẳng định một điều hiển nhiên: chỉ có các hệ thống mạnh mẽ mới có thể bảo vệ trẻ em. Cứu trợ nhanh thôi chưa đủ.

Việc xây dựng hệ thống đủ mạnh để bảo đảm trẻ em không còn phải lớn lên giữa tàn tích của bão lũ đòi hỏi một cách tiếp cận tổng thể. Các hệ thống thiết yếu phải được xây dựng để không sụp đổ trước thiên tai: trường học kiên cố trước bão lũ và nắng nóng; trạm y tế có điện dự phòng, nước sạch độc lập và hạ tầng không bị cô lập; hệ thống cấp nước đặt cao hơn mực lũ, có van chống tràn và mô hình phân tán để duy trì nguồn nước an toàn. Nhưng hạ tầng thôi chưa đủ - đội ngũ giáo viên, y tế và công tác xã hội cần được trang bị kỹ năng hỗ trợ tâm lý - xã hội, bởi vết thương của trẻ không chỉ nằm trong bùn lũ mà còn ở ký ức và cảm xúc. Và vẫn còn rất nhiều việc phải làm.

Đặc biệt, đây không phải là vấn đề của "thế hệ tiếp theo", mà là vấn đề của chúng ta ngay lúc này. Trẻ em hôm nay đang đối mặt với một môi trường bất ổn và nhiều hiểm họa hơn bất kỳ thế hệ nào trước đó. Hơn ai hết, quyền trẻ em cần được đảm bảo thông qua chính sự bền vững của các dịch vụ thiết yếu bao quanh các em hàng ngày. Tiếng nói của trẻ em có giá trị, bởi đây chính là hành tinh - là ngôi nhà mà các em sẽ thừa hưởng - và các em đang sẵn sàng đóng góp giải pháp.

Mới đây nhất, tại Hội nghị COP30 diễn ra tại Brazil tháng 11, tiếng nói của các nhà lãnh đạo, chuyên gia, trẻ em và thanh thiếu niên, trong đó có Việt Nam, đã vang lên. Các em đã kêu gọi: những giải pháp khí hậu phải trao quyền cho người trẻ, và phản ánh sự đa dạng trong hành động của họ.

Khí hậu đang thay đổi nhanh hơn khả năng thích ứng của các hệ thống. Lũ đến và cuốn phăng tất cả, chỉ để lại bùn non. Còn trẻ em - những người ít gây ra biến đổi khí hậu nhất - lại là đối tượng chịu thiệt hại lớn nhất. Mỗi trẻ em đều có quyền được lớn lên trên một hành tinh đáng sống. Bảo vệ quyền ấy đồng nghĩa với việc xây dựng những trường học vững chắc, trạm y tế hoạt động liên tục, hệ thống nước sạch bền vững và cộng đồng có khả năng đứng vững trước bão giông.

Bùn không thể là ký ức tuổi thơ, sự kiên cường sẽ phải là điều còn lại.

Silvia Danailov