Không khí trong lành, tiếng chim ríu rít, nhưng điều khiến tôi bất ngờ nhất không phải cảnh quan mà là món quà lưu niệm các con chọn: một bộ trò chơi thẻ mang tên Défis Nature.

Trên xe ôtô trở về, hai đứa lớn mải mê chơi - hóa ra chúng đã quen thuộc với trò này qua các giờ sinh hoạt ngoại khóa ở trường, nhưng mỗi bộ trò chơi là một bộ sưu tập khác nhau. Mỗi ván chơi biến thành hành trình khám phá: từ đáy đại dương sâu thẳm đến rừng Amazon bí ẩn, người chơi đặt cược vào sức mạnh tiềm ẩn của các loài động vật. Tối đó, thay vì xem phim hoạt hình, các con kéo cả nhà ngồi quây quần, cười nói rôm rả, tranh luận sôi nổi về "loài nào mạnh nhất", "loài nào có tuổi thọ cao nhất". Đã từ rất lâu, không gian gia đình mới không còn ánh sáng từ các màn hình điện tử.

Câu chuyện ấy gợi nhớ một hình ảnh khác từng gây sốt trên mạng xã hội: mùa giải V-League 2021, các cầu thủ Hoàng Anh Gia Lai sau mỗi bàn thắng lại tạo dáng "ma sói" - tai nhọn, nhe răng, mắt láo liên. Hóa ra, trò chơi Ma Sói - vốn yêu cầu người chơi suy luận, thuyết phục và "lật mặt" đồng đội - đã len lỏi vào văn hóa bóng đá Việt Nam.

Tại Hà Nội, không khó bắt gặp cảnh giới trẻ tụ tập ở các quán cà phê ven hồ Hoàn Kiếm, ngồi thành vòng tròn với người lạ, hét lên "Tôi là tiên tri!" hay "Kẻ kia chắc chắn là sói!". Không cần wifi, không lo mạng giật, chỉ cần trí óc nhanh nhạy và khả năng quan sát - trò chơi phi điện tử đang trở thành chất keo kết nối thế hệ trẻ theo cách mà công nghệ số khó thay thế.

Thực tế quốc tế cho thấy xu hướng này không còn là hiện tượng nhất thời. Theo báo cáo của Arizton, thị trường trò chơi phi điện tử toàn cầu đạt 21,07 tỷ USD năm 2023 và được dự báo tăng lên 41,07 tỷ USD vào năm 2029, với tốc độ tăng trưởng bình quân 11,76% mỗi năm. Dù quy mô vẫn nhỏ hơn ngành game điện tử (hơn 180 tỷ USD), tốc độ bứt phá của dòng sản phẩm này phản ánh nhu cầu "thoát khỏi màn hình" ngày càng lớn.

Hàng năm, thành phố Cannes - liên tục được bình chọn là điểm tổ chức sự kiện hàng đầu thế giới - dành trọn ba ngày cuối tháng 2 cho Lễ hội Quốc tế về Trò chơi (Festival International des Jeux). Năm 2025, sự kiện thu hút hơn 110.000 lượt khách trả vé, với hơn 300 gian hàng triển lãm. Các gian hàng trò chơi phi điện tử luôn trong tình trạng quá tải: từ phiên bản Monopoly hợp tác với ngôi sao bóng rổ LeBron James đến các trò giải đố kiểu phòng thoát hiểm.

Sau đại dịch Covid-19, khảo sát trên toàn cầu cho thấy 46% thế hệ Z đang nỗ lực giảm thời gian sử dụng thiết bị số để tái kết nối với đời sống thực. Trò chơi phi điện tử chính là "liều thuốc" ấy: giải trí tập thể, lồng ghép giáo dục (như Défis Nature dạy bảo vệ môi trường), và không ánh sáng xanh hại mắt.

Tại Việt Nam, thị trường trò chơi phi điện tử đang ở giai đoạn khởi đầu nhưng đầy triển vọng. Theo Statista - nền tảng dữ liệu và thống kê toàn cầu - doanh thu phân khúc đồ chơi và sở thích của Việt Nam trong năm 2025 dự kiến đạt 1,06 tỷ USD nhưng đang chứng kiến sự tăng đột biến đối với đồ chơi truyền thống, phản ánh sự trân trọng ngày càng tăng đối với di sản văn hóa của đất nước.

Dù còn khiêm tốn, các trò chơi phi điện tử (board games, card games) đang lan tỏa mạnh mẽ qua các quán cà phê, câu lạc bộ và nền tảng thương mại điện tử. Tuy nhiên, rào cản lớn nhất là giá thành: một bộ trò chơi chất lượng cao thường dao động 1-2 triệu đồng, vượt quá khả năng chi trả của nhiều gia đình đô thị.

Trong bối cảnh đó, vấn đề nghiện màn hình ở trẻ em Việt Nam đang ở mức báo động. Theo báo cáo của Q&Me, trẻ từ 10 tuổi trở lên đã sử dụng smartphone đa dạng, bao gồm mạng xã hội, với thời gian trung bình hàng ngày lên đến hơn 1 giờ 22 phút. Độ tuổi tiếp cận smartphone lần đầu giảm xuống còn khoảng 9 tuổi theo các khảo sát gần đây, sớm hơn mức trung bình thế giới khoảng 4 năm. Hậu quả là rối loạn giấc ngủ, suy giảm khả năng tập trung và nguy cơ trầm cảm. Nhịp sống đô thị càng làm tình hình trầm trọng: cha mẹ làm việc đến khuya, con cái học trực tuyến, thời gian sinh hoạt chung gần như chỉ còn lại những khoảnh khắc lướt mạng xã hội cùng nhau. Thông tư 32/2020 của Bộ Giáo dục và Đào tạo đã cấm sử dụng điện thoại trong giờ học, nhưng về nhà, trẻ vẫn "tự do" với màn hình.

Giải pháp nằm ở việc biến trò chơi phi điện tử thành công cụ kết nối và giáo dục. Ngành công nghiệp sáng tạo trò chơi phi điện tử không chỉ là cơ hội kinh tế mà còn là cách bảo tồn và lan tỏa văn hóa. Các nhà phát triển có thể lồng ghép nhẹ nhàng kiến thức lịch sử (mô phỏng Chiến thắng quân Nguyên - Mông qua chiến lược thẻ bài), bảo vệ môi trường (hành trình sinh tồn dọc sông Mekong), hoặc giá trị cộng đồng (trò chơi teamwork chống lại "sói xã hội"). Việc sản xuất nội địa và hợp tác với startup sẽ giúp giảm giá thành xuống mức 500.000 đồng/bộ hoặc rẻ hơn, dễ tiếp cận hơn với học sinh, sinh viên.

Quan trọng hơn, trường học cần tiên phong. Thay vì chỉ dành giờ chơi tự do, các môn Sinh học, Lịch sử, Giáo dục công dân có thể tích hợp trò chơi như công cụ giảng dạy tương tác. Tại Mỹ, hội chợ Gen Con 2023 thu hút hơn 70.000 người tham gia nhờ các trò chơi giáo dục. Việt Nam hoàn toàn có thể biến giờ học thành không gian trải nghiệm, giúp trẻ vừa tiếp thu kiến thức vừa rèn luyện kỹ năng mềm - mà không cần đến màn hình.

Trò chơi phi điện tử không chỉ là hình thức giải trí, mà là lối thoát cho một thế hệ đang dần lạc lối trong thế giới số. Kết nối thực sự không cần wifi, 5G và ánh sáng xanh lạnh lẽo từ màn hình.

Võ Nhật Vinh