Thành là người khiếm thính, chủ một salon tóc nhỏ trên đường Tôn Đức Thắng. Chúng tôi giao tiếp bằng tay, bằng ánh mắt và bằng những dòng chữ gõ nhanh trên điện thoại. Không có âm thanh, nhưng cuộc trò chuyện ấy lại đầy sức sống. Mỗi ký hiệu, mỗi cử động bàn tay của Thành đều như đang "nói" một thứ ngôn ngữ khác - ngôn ngữ của dữ liệu.

Thành kể, không dễ tìm được một cơ sở dạy nghề riêng, với chi phí vừa phải cho người khiếm thính. Do vậy, để thành nghề, cậu đã xem hàng trăm video hướng dẫn cắt tóc, tua đi tua lại từng động tác, ghi chú tỉ mỉ từng chi tiết. Không nghe được, Thành cảm nhận bằng hình ảnh, bằng tốc độ của thông tin chạy qua mắt. "Em không nghe thấy tiếng kéo, nhưng em hiểu nhịp điệu của nó", Thành nói bằng ký hiệu, rồi mỉm cười. Khoảnh khắc ấy khiến tôi nhận ra: thế giới của người khiếm thính không hề câm lặng.

Với người nghe thông thường, âm thanh là dữ liệu - giọng nói, tiếng cười, nhạc điệu. Còn với người khiếm thính, dữ liệu mang hình dạng khác: bàn tay, ánh mắt, ký hiệu, dòng chữ, phụ đề. Mỗi cử chỉ là một đơn vị dữ liệu; khi ghép lại, chúng tạo thành ngôn ngữ hoàn chỉnh của thế giới thầm lặng ấy. Trong thế giới đó, "nghe" không còn là năng lực sinh học, mà là một cách xử lý thông tin - bằng mắt, bằng trí nhớ, bằng cảm xúc.

Nguyễn Thùy Chi - Phó Chủ tịch thường trực Hội Gia đình trẻ em và người bại não Việt Nam, đồng sáng lập doanh nghiệp xã hội Chạm vào Xanh - chia sẻ: "Là người khuyết tật, tôi luôn cần đầy đủ thông tin. Tôi cần biết nơi mình đến có lối tiếp cận không, xe buýt có phù hợp không, nhà hàng có thể ra vào được không. Những thông tin tưởng chừng nhỏ ấy chính là dữ liệu giúp tôi sống độc lập".

Câu nói nghe giản dị, nhưng ẩn chứa một vấn đề lớn của thời đại: quyền được tiếp cận, được hiểu, được hiện diện trong thế giới số. Khi dữ liệu trở thành nền tảng cho mọi hoạt động - từ học tập, y tế đến giao thông và việc làm - khả năng tiếp cận đầy đủ và dễ dàng sẽ quyết định mức độ tham gia của mỗi người vào đời sống xã hội. Bảo đảm quyền công dân kỹ thuật số cho người yếu thế không chỉ là vấn đề công nghệ, mà là thước đo của một xã hội biết chia sẻ cơ hội trong kỷ nguyên dữ liệu.

Việt Nam có khoảng 7 triệu người khuyết tật, chiếm hơn 7% dân số. Khoảng 10% người khuyết tật thuộc hộ nghèo trong đó gần 60% là thanh niên trong độ tuổi lao động. Họ là một trong những nhóm yếu thế lớn nhất của xã hội.

Trong khi đó, phần lớn hạ tầng dữ liệu ở Việt Nam, từ hệ thống thông tin công đến các nền tảng dịch vụ, vẫn chưa thực sự tính đến người khuyết tật như một nhóm người dùng chính thức. Ứng dụng công cộng hiếm có phụ đề, video tuyên truyền chưa có ngôn ngữ ký hiệu, bản đồ số thiếu thông tin tiếp cận. Xã hội số chỉ thực sự "toàn diện" khi mọi người đều có thể đọc, hiểu và sử dụng dữ liệu theo cách riêng của mình.

Chúng ta thường nói đến "chuyển đổi số quốc gia", nhưng ít khi nói đến "chuyển đổi số công bằng". Khi dữ liệu chỉ phục vụ cho quản lý và kinh doanh, mà không phục vụ cho năng lực công dân, nó trở thành đặc quyền của một số ít. Và đó là nguy cơ lớn nhất của thời đại kỹ thuật số "chủ nghĩa kỹ trị toàn tri" nơi công nghệ được tôn sùng nhưng con người bị lãng quên.

Người khiếm thính, khiếm thị, người khuyết tật vận động - tất cả họ đều đang sống với dữ liệu như một phần mở rộng của cơ thể. Với họ, dữ liệu là ký ức, là năng lực, là sức mạnh để vượt qua giới hạn. Khi được tổ chức và xử lý, dữ liệu không còn là con số vô tri - mà trở thành thính giác của tri thức, thị giác của tự do. Nhưng điều đó chỉ xảy ra khi dữ liệu được mở ra minh bạch, dễ tiếp cận và có tính nhân văn.

Nguyễn Thùy Chi từng nói với tôi: "Thu thập dữ liệu không chỉ để làm việc hiệu quả hơn, mà để lắng nghe những nhu cầu thầm lặng". Câu nói ấy không chỉ dành cho doanh nghiệp của cô ấy, mà cho cả nhà nước và xã hội. Dữ liệu chỉ có ý nghĩa khi nó giúp chúng ta hiểu nhau hơn.

Một chính sách truyền thông toàn diện, một hệ thống phụ đề bắt buộc cho nội dung công cộng, một bản đồ có biểu tượng tiếp cận, hay một nền tảng AI hiểu được ngôn ngữ ký hiệu - đó không chỉ là sự tiến bộ kỹ thuật, mà là thước đo văn minh. Bởi dữ liệu không chỉ là tài nguyên của thời đại số, nó là nền tảng của nhân phẩm.

Sự thiếu thốn trong thế giới người khuyết tật nhắc chúng ta rằng: dữ liệu không phải tồn tại như một công nghệ lạnh lùng, mà tồn tại vì con người. Và biết đâu, trong kỷ nguyên này, tất cả chúng ta - dù nghe hay không nghe, dù thấy hay không thấy - đều đang sống trong cùng một bản nhạc mới: bản nhạc của dữ liệu, thứ âm thanh không cần tai để nghe, mà cần trái tim để thấu hiểu.

Phan Thị Thùy Trâm