Kháng thể đơn dòng (Monoclonal antibody-mAb) là một protein lớn, có bản chất kháng thể được nghiên cứu và tạo ra trong phòng thí nghiệm từ một dòng tế bào bạch cầu duy nhất. Thuốc sinh học này có tác dụng giúp hệ miễn dịch của cơ thể nhận diện, tiêu diệt hoặc vô hiệu hóa một tác nhân gây bệnh cụ thể như virus, tế bào ung thư hoặc protein.

TS.BS Trần Hải Bình, Phó trưởng khoa Ung bướu, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh Hà Nội, giải thích kháng thể (antibody) vốn là những protein được tế bào bạch cầu của hệ miễn dịch tạo ra tự nhiên trong cơ thể sinh vật, bao gồm cả con người. Khi gặp phải các tác nhân gây bệnh ngoại lai như vi khuẩn hoặc virus, kháng thể kích hoạt hệ miễn dịch chống lại các tác nhân này, hỗ trợ sinh vật khỏi bệnh.

Trong cơ thể sinh vật tự nhiên tồn tại nhiều dòng tế bào bạch cầu cùng lúc, nên khi tiếp xúc với một mầm bệnh, sẽ tạo ra nhiều phân tử kháng thể, được gọi là kháng thể đa dòng (Polyclonal antibodies). Kháng thể đa dòng có thể dùng để điều chế thuốc chữa bệnh trong trường hợp khẩn cấp.

Tiến sĩ Bình ví dụ thời gian đầu đại dịch Covid-19, khi chưa hiểu rõ tác nhân gây bệnh, một số nghiên cứu đã chiết tách kháng thể đa dòng từ máu người khỏi bệnh để truyền sang người bệnh, góp phần giảm độ nặng của bệnh trước khi cơ thể người bệnh tự tạo ra kháng thể cho riêng mình. Tuy nhiên, phương pháp này có tính đặc hiệu thấp, hỗn hợp thuốc chứa nhiều kháng thể nên khó chuẩn hóa. Kháng thể đa dòng nhận diện cùng lúc nhiều mục tiêu nên dễ dẫn đến tác dụng phụ khó kiểm soát. Một số trường hợp như bệnh ung thư, các tế bào ung thư có khả năng "lẩn tránh" sự nhận diện của hệ miễn dịch, khiến cơ thể người bệnh không tạo ra kháng thể để chống lại, không có kháng thể đa dòng để chữa bệnh.

Để giải quyết khuyết điểm này, các nhà khoa học đã tham khảo cơ chế miễn dịch của cơ thể người, sử dụng các công nghệ sinh học tiên tiến nhằm tạo ra loại thuốc dựa trên kháng thể đơn dòng có thể tác động thẳng vào cơ chế bệnh sinh, cho hiệu quả kéo dài, ít tác dụng phụ.

Trên thế giới hiện có hơn 160 loại kháng thể đơn dòng đã được cấp phép. Tại Việt Nam, Cục Quản lý Dược, Bộ Y tế hiện cấp phép cho 41 loại kháng thể đơn dòng, 19 trong số đó để điều trị ung thư, còn lại là các kháng thể đơn dòng dự phòng bệnh do virus, điều trị bệnh tự miễn và một số bệnh khác. Nhóm bệnh ung thư có nhiều kháng thể đơn dòng như Trastuzumab để điều trị ung thư vú; Rituximab để điều trị u lympho không Hodgkin, bệnh bạch cầu; Pembrolizumab điều trị ung thư phổi; Bevacizumab điều trị nhiều loại ung thư như đại trực tràng, ung thư thận, buồng trứng...

Ngoài các kháng thể đơn dòng được cấp phép chính thức trên thị trường thương mại, một số loại thuốc dựa trên kháng thể đơn dòng đã được Bộ Y tế cho phép sử dụng giới hạn trong thử nghiệm lâm sàng như thuốc MK-2870 (SKB264) để điều trị ung thư phổi không tế bào nhỏ ở bệnh nhân đã di căn xa.

Với từng bệnh ung thư, các nhà khoa học thiết kế thuốc kháng thể đơn dòng liên kết với protein hoặc kháng nguyên trên từng tế bào ung thư, giúp hệ miễn dịch phát hiện, tấn công và tiêu diệt tế bào bệnh. Một số thuốc liên hợp kháng thể đơn dòng như MK-2870 có tác dụng dẫn đường, chỉ điểm cho thuốc hóa trị tiếp cận tiêu diệt chính xác tế bào u, không ảnh hưởng đến tế bào lành, hạn chế đáng kể tác dụng phụ do hóa trị gây ra.

Một số kháng thể đơn dòng khác như Evolocumab có thể hỗ trợ hạ cholesterol, điều trị bệnh tim mạch, Denosumab điều trị loãng xương và chỉ định trong ung thư di căn xương, các thuốc đều tác động đến cơ chế bệnh sinh, hiệu quả kéo dài và ít gây ra tác dụng phụ.

Kháng thể đơn dòng là một liệu pháp điều trị mới, tiên tiến, nên trước khi bác sĩ chỉ định điều trị cho bệnh nhân cần khám, đánh giá toàn diện, nhiều trường hợp phức tạp cần hội chẩn đa chuyên khoa, theo dõi chặt chẽ sau khi dùng thuốc. Bệnh nhân nên tới bệnh viện đa chuyên khoa để được tư vấn, khám sàng lọc, làm các xét nghiệm chuyên sâu và cá nhân hóa trước khi điều trị với kháng thể đơn dòng.

Hiện, chi phí điều trị kháng thể đơn dòng tương đối đắt, do giá thuốc cao, nhưng một số kháng thể đơn dòng tại Việt Nam đã có thuốc sinh học tương tự, với giá thấp hơn đáng kể, cho phép nhiều bệnh nhân tiếp cận có cơ hội điều trị.

Thanh Long