Tính từ đầu năm, trong bảng xếp hạng tỷ phú Bloomberg Billionaires Index xuất hiện một cái tên đến từ Trung Quốc với khối tài sản tăng lên nhanh chóng: Chen Tianshi (Trần Thiên Thạch). Cùng với anh trai Chen Yunji (Trần Vân Cơ), cả hai đồng sáng lập Cambricon Technologies - công ty chip AI đang nổi lên mạnh mẽ tại Trung Quốc.

Trong vòng 24 tháng, Cambricon tăng trưởng hơn 765%. Với 28% cổ phần, Tianshi sở hữu khối tài sản 22,5 tỷ USD. Trong khi đó, Yunji bí ẩn hơn, gần như không xuất hiện trước truyền thông, không có tên trong danh sách tỷ phú, nhưng được cho cũng có tài sản tiền tỷ do đồng sáng lập Cambricon.

Từ mê game đến chuyên gia bán dẫn

Yunji sinh năm 1983, còn Tianshi sinh năm 1985 ở Nam Xương, thủ phủ tỉnh Giang Tây, trong gia đình có bố là kỹ sư điện và mẹ là giảng viên lịch sử. Cả hai làm việc tại Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc (CAS).

Theo QQ News, gia đình họ Chen có quan điểm giáo dục cởi mở với triết lý được Yunji tóm tắt bằng câu "nước tự chảy để nuôi cá", tức con cái tự do phát triển những gì bản thân cảm thấy yêu thích. Kệ sách gia đình chất đầy sách về kỹ thuật, lịch sử và nhiều lĩnh vực khác.

Trong số đó, họ yêu thích bộ 10 vạn câu hỏi tại sao, giúp khơi dậy niềm đam mê khoa học. Yunji bộc lộ năng khiếu toán từ nhỏ, có thể giải phương trình tuyến tính hai ẩn từ tiểu học, được nhận vào Đại học Khoa học và Công nghệ Trung Quốc (USTC) năm 14 tuổi.

Con đường của Tianshi kém bằng phẳng hơn, khi được đánh giá "cực kỳ thông minh", nhưng nghịch ngợm và mê game. Thậm chí, động lực lớn nhất là từ câu nói của anh trai: "Lên đại học đi, không ai làm phiền em chơi game nữa".

Năm 2001, khi 16 tuổi, Tianshi được tuyển vào lớp đặc biệt cho học sinh năng khiếu của USTC, chuyên ngành toán ứng dụng theo chương trình đại học. Nhưng tại trường, anh thường xuyên trốn tiết để chơi game, thậm chí suýt trượt môn. Khi đó, anh tự gọi mình là "sinh viên kém cỏi".

Đến năm cuối đại học, khi chứng kiến bạn cùng lớp chuẩn bị đi du học hoặc gia nhập công ty danh tiếng, Tianshi lần đầu thấy áp lực. Năm 2005, anh nộp đơn vào ngành Khoa học máy tính của USTC để học cao học, tập trung vào lĩnh vực trí tuệ nhân tạo theo lời khuyên của một giáo viên. Anh như trở thành một người khác, dành toàn bộ tâm huyết cho nghiên cứu tại một phòng thí nghiệm ở Hợp Phì, tham dự hầu hết hội nghị hàng đầu trong lĩnh vực kiến trúc máy tính và AI.

"Tôi đã có đủ niềm vui trong những năm đại học", Tianshi kể. "Tôi muốn thực hiện một số công việc nghiên cứu thực sự thú vị".

Năm 2010, khi 25 tuổi, Tianshi nhận bằng tiến sĩ. Năm 2011, anh nhận giải thưởng luận án tiến sĩ xuất sắc của Liên đoàn Máy tính Trung Quốc, được đề cử là một trong 100 luận án tiến sĩ xuất sắc một năm sau đó.

Cùng năm, Tianshi gia nhập Viện Công nghệ máy tính thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc, nơi anh trai Yunji đã làm trong "nhóm Loongson" chuyên về nghiên cứu chip. Họ được chia thành nhóm phần mềm và phần cứng: Tianshi nghiên cứu thuật toán, còn Yunji nghiên cứu vi xử lý. Cả hai đề xuất ý tưởng về "chip chuyên dụng cho AI" - kết hợp trí tuệ nhân tạo và kiến trúc bộ xử lý, nhưng ít được quan tâm, vì đây là hai lĩnh vực hoàn toàn khác nhau. Họ thậm chí không thể đảm bảo có được 200.000 nhân dân tệ (28.000 USD) tiền tài trợ nghiên cứu.

Tuy nhiên, giám đốc Viện Công nghệ máy tính sau đó trao cơ hội cho hai anh em. Sau hơn bốn năm, cả hai đạt tiến bộ đột phá. Năm 2014, báo cáo khoa học về chip này giành giải thưởng Bài báo Xuất sắc từ tổ chức ASPLOS thuộc Hiệp hội máy tính quốc tế (ACM) - đánh dấu lần đầu có nhà nghiên cứu châu Á nhận danh hiệu này.

"Chúng tôi đơn độc tìm đường ở một lĩnh vực rất hẹp, không được giới học thuật công nhận, cũng không được ngành công nghệ quan tâm. Nó giống như mò mẫm trong bóng tối vậy", Tianshi kể lại.

"Căn phòng tối" và kỳ lân công nghệ

Năm 2015, trong căn phòng rộng 30 m2 tại Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc, cả hai tạo nguyên mẫu chip xử lý học sâu đầu tiên, lấy tên Cambricon. Một năm sau, họ quyết định thương mại hóa sản phẩm bằng cách thành lập Cambricon Technologies. Tianshi giữ chức Chủ tịch kiêm CEO, còn anh trai vẫn là trưởng phòng nghiên cứu khoa học tại Viện Công nghệ Máy tính. Cambricon có nghĩa "sự bùng nổ sức sống của kỷ nguyên thông minh".

Cũng trong năm 2016, chương trình AlphaGo của Google đánh bại Lee Sedol - cựu kỳ thủ cờ vây cửu đẳng chuyên nghiệp người Hàn Quốc, khơi mào cơn sốt AI trên toàn cầu. Cambricon nắm bắt cơ hội trở thành một trong những công ty khởi nghiệp đầu tiên dấn thân vào lĩnh vực mới mẻ.

Sau đó, công ty ra một loạt sản phẩm như bộ xử lý AI chuyên dụng Cambricon 1A, bộ lệnh xử lý thông minh Cambricon ISA. Các sản phẩm khác có Cambricon 1H8 và Cambricon 1H16 cho lĩnh vực thị giác máy tính, Cambricon 1M cho lĩnh vực lái xe tự động và phần mềm hệ thống AI Cambricon NeuWare dành cho nhà phát triển. Tháng 8/2016, họ nhận khoản đầu tư thiên thần từ iFlytek (1,4 triệu USD) và Yuanhe Capital (4,2 triệu USD).

Sau một năm thành lập, Cambricon hợp tác với Huawei. Mẫu 1A được tích hợp vào chip Kirin 970, sử dụng trên điện thoại Mate 10, trở thành smartphone đầu tiên trên thế giới trang bị chip AI khi đó. Công ty trở nên nổi tiếng, hoàn thành vòng gọi vốn series A trị giá 100 triệu USD. Những năm sau, khách hàng lớn nhất của Cambricon vẫn là Huawei, chiếm hơn 95% tổng doanh thu. Đến 2019, Huawei đột ngột cắt đứt hợp đồng để tập trung phát triển chip riêng với "kiến trúc Da Vinci", là đòn giáng mạnh vào công ty khởi nghiệp mới thành lập ba năm.

Đã có nghi ngờ rằng Cambricon chỉ là một "hiện tượng nhất thời". Trong giai đoạn khó khăn nhất, dự trữ tiền mặt của công ty dần cạn kiệt, trong khi đội ngũ R&D tiếp tục "đốt tiền". Nhiều đồng nghiệp gặp Tianshi, khuyên anh bình tĩnh và đừng mạo hiểm.

Tianshi không hề chùn bước. Anh thực hiện cuộc chuyển đổi chiến lược nhằm quyết định số phận của Cambricon: không phụ thuộc vào một khách hàng duy nhất. Anh đích thân dẫn dắt nhóm nghiên cứu nhu cầu tại các trung tâm dữ liệu trong nước và quốc tế, liên tục điều chỉnh kế hoạch kiến trúc.

Cùng năm, Cambricon ra mắt chip riêng cho đám mây, chính thức gia nhập thị trường tăng tốc suy luận và dần thiết lập dòng sản phẩm hoàn chỉnh tích hợp "đám mây - điện toán biên - thiết bị", đồng thời tăng cường đầu tư vào R&D. Một năm sau, chi phí R&D của công ty chiếm hơn 40%.

Giữa lúc khó khăn chồng chất, cơ hội đến bất ngờ. Washington ban hành lệnh hạn chế doanh nghiệp Trung Quốc tiếp cận công nghệ Mỹ từ năm 2019, thúc đẩy Bắc Kinh tự chủ bán dẫn với các khoản tài trợ, giúp các công ty như Cambricon hưởng lợi.

Khi Nvidia và AMD bị cấm bán chip AI hiệu suất cao sang Trung Quốc gây ra khoảng trống nguồn cung, Bắc Kinh yêu cầu các công ty công nghệ phải mua hàng nội địa, tức phải nhập ít nhất một phần chip từ nhà sản xuất trong nước như Huawei hoặc Cambricon.

Nhu cầu nhanh chóng tăng vọt. Trong nửa đầu năm, doanh thu của Cambricon đạt 2,881 tỷ nhân dân tệ (402,7 triệu USD), tăng trưởng 4.347% so với cùng kỳ năm trước, lợi nhuận ròng đạt 1,038 tỷ nhân dân tệ (146,3 triệu USD), còn vốn hóa thị trường vượt mốc 500 tỷ nhân dân tệ (70,3 tỷ USD).

Theo Shuman Ghosemajumder, nhà đồng sáng lập kiêm CEO của Reken, sự trỗi dậy của Cambricon xuất phát trực tiếp từ nhu cầu cấp thiết của Trung Quốc về tiếp cận cơ sở hạ tầng phần cứng. Shen Meng, Giám đốc ngân hàng Chanson & Co. tại Bắc Kinh, cho rằng tăng trưởng doanh thu bùng nổ của Cambricon chủ yếu do "xuất phát điểm thấp", lo ngại định giá hiện tại của công ty "có thể bị thổi phồng nếu không có sự hỗ trợ chính sách bền vững".

Dù được gọi là "thần đồng", "tỷ phú", còn Cambricon được ví như "Nvidia của Trung Quốc", Tianshi giữ thái độ khiêm tốn, nói mình là "nhà nghiên cứu bình thường". Anh cho rằng siêng năng quan trọng hơn tài năng, còn cuộc sống là một cuộc chạy marathon.

"Trên con đường chông gai của ngành công nghiệp chip, chỉ những ai có thể chịu đựng những giờ làm việc dài và kiên nhẫn chờ đợi thời cơ mới có thể tỏa sáng", Tianshi nói với QQ News.

Bảo Lâm tổng hợp

• Hai 'vũ khí' của Trung Quốc trong cuộc chiến AI
• Các hãng Trung Quốc 'chi 38 tỷ USD mua thiết bị sản xuất chip với công nghệ Mỹ'