Thế nhưng, khi biết khoản tiền chuyển mục đích sử dụng đất phải nộp lên tới gần 2 tỷ đồng, cả nhà chỉ còn biết thở dài. Bác trai nói với tôi: "Muốn cắt đất cho con nhưng không đủ sức". Bác chia sẻ thêm: chuyển đổi đất như thế chẳng khác nào "mua lại đất nhà mình".

Cha mẹ nào cũng mong con cái an cư lạc nghiệp. Chia đất, cất nhà khi con thành gia thất không chỉ để con cái có nơi ăn chốn ở, mà còn để ông bà - cháu chắt, anh em ruột thịt quây quần, chăm sóc, đỡ đần nhau. Tập tục và tâm lý sống ở các vùng thôn quê bạn tôi, quê tôi, cũng như khắp nơi trên đất nước này là như vậy.

Thế nhưng ở không ít nơi, trong không ít gia đình, đất có sẵn mà không thể tách, nếu thiếu một khoản tiền không nhỏ so với thu nhập trung bình của người dân. Chuyện chuyển mục đích sử dụng đất sang làm đất ở thời gian gần đây đã trở thành phép thử nặng nề về tài chính với không hoàn cảnh.

Theo quy định hiện hành, cá nhân khi chuyển đất nông nghiệp sang đất ở để xây dựng nhà thì phải nộp 100% phần chênh lệch giữa giá của hai loại đất. Trong bối cảnh bảng giá đất ở nhiều địa phương tăng như thời gian qua, khoảng cách này càng lớn, gánh nặng càng thêm nặng. Người phải lấp đầy các khoảng cách ấy chính là những cá nhân chuyển mục đích sử dụng đất.

Chi phí chuyển đổi còn tạo hiệu ứng domino: kế hoạch xây nhà bị dừng lại, giá đất và nhà bị đẩy lên, trong khi người thực sự có nhu cầu ở bị mắc kẹt giữa chính mảnh đất của mình dù không hề có ý định đầu cơ.

Dự thảo Nghị quyết mà Chính phủ vừa trình Quốc hội đã tháo gỡ nút thắt này. Thay vì thu 100% chênh lệch như hiện nay, tới đây khi chuyển đất nông nghiệp trong thửa đã có một phần đất ở, phần diện tích trong hạn mức giao đất ở chỉ phải nộp 30%, phần vượt hạn mức nộp 50% và 100% áp dụng với diện tích quá lớn hoặc gom đất đầu cơ. Điểm cốt lõi ở đây không chỉ là "giảm tiền" mà là thừa nhận rằng an cư chính đáng cần được ưu tiên hơn mục tiêu thu ngân sách.

Ý nghĩa nhân văn lớn hơn còn ở cơ chế chuyển tiếp: những người đã chuyển mục đích từ 1/8/2024 nếu đã nộp tiền cũng được tính lại và hoàn trả phần chênh lệch giảm. Điều này không chỉ giúp giảm gánh nặng tương lai, mà còn trả lại sự công bằng cho những khoản đã nộp vượt trước đây, giống như một hình thức khôi phục sự hợp lý đầy sự lắng nghe.

Dù vậy, chính sách tài chính đất đai thời gian qua thay đổi khá nhanh: từ 50% trước 1/8/2024, tăng lên 100% sau đó và lại dự kiến giảm về 30-50%-100% chênh lệch, tùy trường hợp. Sự biến động này khiến người dân khó yên tâm lập kế hoạch, trong khi đất đai là tài sản gắn bó cả đời và cần sự ổn định lâu dài.

Nhìn tổng thể, dự thảo Nghị quyết lần này giống như một làn gió mát giữa thời điểm thị trường đất đai căng thẳng, bởi nó không chỉ giảm gánh nặng tài chính, mà còn khôi phục lại điều vốn rất đời thường: để cha mẹ được ở gần con, để đất đai trở về đúng với các giá trị gắn bó của các thế hệ chứ không chỉ là phép tính thu ngân sách.

Trong lối sống lâu đời của người Việt, mảnh đất cả đời của cha mẹ là của để dành cho con, tạo thành cơ chế an sinh tự nhiên mà xã hội nên trân trọng. Chính sách đất đai, nếu thiếu đi sự thấu hiểu này, rất dễ biến những mong muốn chính đáng của người dân thành phép tính lạnh lùng, bất khả thi.

Phạm Thanh Tuấn