Đoạn video quay cảnh một nhà tu, quyết định đặt tên đường cho một nhân vật lịch sử, hay chỉ một phát ngôn của người nổi tiếng... cũng có thể khiến trăm người người bình luận giận dữ".

Không phải ai cũng dùng mạng xã hội, và không phải ai cũng phản ứng giận dữ khi gặp một thông tin trái với niềm tin của mình. Nhưng giữa dòng chảy tin tức trên mạng xã hội, có một hiện tượng quen thuộc: những câu chuyện khơi gợi tranh cãi luôn thu hút sự chú ý mạnh mẽ hơn những điều tích cực giản đơn. Chỉ cần vài giờ sau khi một sự việc xuất hiện, mạng xã hội đã "bốc cháy". Dòng bình luận phẫn nộ tràn ngập, ai cũng thấy mình có trách nhiệm "lên tiếng", "đòi công lý". Nhưng chỉ vài ngày sau, khi cơn giận lắng xuống, mọi thứ lại rơi vào quên lãng. Rồi một vụ khác lại bùng lên, dữ dội hơn. Vòng lặp phẫn nộ cứ thế nối tiếp.

Hiện tượng này không chỉ vì người dùng "nóng tính", mà là kết quả của sự cộng hưởng giữa tâm lý con người và công nghệ.

Từ góc độ khoa học xã hội, điều này có thể lý giải bằng cơ chế lan truyền cảm xúc trên mạng. Não bộ con người vốn nhạy cảm với điều tiêu cực. Các nghiên cứu thần kinh chỉ ra rằng vùng amygdala (hạch hạnh nhân), trung tâm xử lý cảm xúc, phản ứng mạnh hơn trước thông tin gây giận dữ hoặc bất công.

Khi đọc tin khiến ta phẫn nộ, não bắt đầu kích hoạt phản ứng cảm xúc, nhưng dopamine chỉ tăng cao thực sự, mang lại cảm giác hưng phấn và "có chính nghĩa", khi ta hành động như bình luận hoặc chia sẻ, tạo nên một vòng lặp nghiện ngập dần dần. Cảm xúc ấy thôi thúc nhiều người bình luận, chia sẻ, tranh luận, như một cách chứng tỏ mình thuộc về "phe đúng". Nhưng giống như ăn đồ cay, càng kích thích, càng dễ nghiện. Nghiên cứu của Viện Công nghệ Massachusetts (MIT, 2018) cho thấy thông tin tiêu cực, đặc biệt là những thông tin gây tranh cãi lan truyền nhanh gấp sáu lần thông tin trung tính. Một nghiên cứu khác của Brady và cộng sự (2017) chỉ ra rằng nội dung kết hợp giữa cảm xúc tiêu cực và ngôn ngữ đạo đức, như công lý, quyền lực, bất công, có khả năng được chia sẻ cao hơn nhiều lần.

Nếu cảm xúc là mồi lửa, thì thuật toán mạng xã hội chính là ngọn gió thổi bùng mồi lửa ấy. Các nền tảng như Facebook, YouTube, TikTok không hoàn toàn trung tính. Chúng được thiết kế để tối đa hóa thời gian tương tác. Bài đăng nào càng gây tranh cãi, càng nhiều lượt "phẫn nộ" hay "chia sẻ", càng được ưu tiên hiển thị.

Vì thế, người làm nội dung, để thu hút tối đa người xem, thường học cách "tạo sóng": giật tít, gợi mâu thuẫn, thậm chí bóp méo thông tin. Người dùng phản ứng, nền tảng thưởng tương tác, và nội dung cực đoan lại sinh sôi, vì khi bạn xem một tin tiêu cực hay có góc nhìn một chiều, thuật toán sẽ ghi nhận và tiếp tục gợi ý những nội dung tương tự. Cứ thế, ta dần bị cuốn vào một vòng lặp khép kín của cảm xúc và định kiến.

Không gian mạng dần trở nên ồn ào. Tiếng nói trung dung ngày càng yếu. Phản biện lành mạnh bị thay thế bằng công kích, và đối thoại biến thành chiến trường cảm xúc.

Hệ quả là một mặt, người dùng mạng xã hội dễ rơi vào trạng thái kiệt sức cảm xúc khi phải đối diện liên tục với các thông tin gây stress. Mặt khác, sự phân cực trong cộng đồng ngày càng rõ nét, khi người ta chỉ tìm đọc, chia sẻ và tin vào những gì củng cố niềm tin sẵn có của mình. Khả năng lắng nghe, đối thoại và đồng cảm suy giảm.

Tôi không nghĩ rằng ta có thể loại bỏ hoàn toàn những câu chuyện gây tranh cãi, vì chúng là một phần tất yếu của đời sống xã hội. Tranh luận và phản biện, nếu diễn ra trong tinh thần tôn trọng, tìm hiểu, học hỏi, là dấu hiệu của một xã hội biết suy nghĩ và quan tâm đến nhau. Tôi cũng không cho rằng mạng xã hội là điều xấu; chính tôi vẫn dùng nó để kết nối với bạn bè, chia sẻ những thông tin hữu ích. Có lẽ điều ta cần thay đổi không phải là câu chuyện, mà là cách ta phản ứng với nó: bớt giận dữ, bớt vội vàng, biết lắng nghe và hiểu vì sao người khác nhìn cùng một sự việc theo cách khác mình.

Tuần trước sinh viên của tôi được học về tư duy phản biện theo phương pháp Socratic. Tôi chiếu lên màn hình bức ảnh chụp một con gà và hỏi: "Các em nhìn thấy gì?".

Những câu trả lời vang lên đầy khác biệt: người nói đó là gà trống, người bảo là gà mái; có bạn đùa rằng thấy món gà rán KFC; một sinh viên nông nghiệp nói thấy nguồn thu nhập; người theo đạo thì chỉ thấy một sinh linh không nên giết; còn sinh viên nhỏ tuổi hơn thì bảo đó chỉ là món đồ chơi.

Tôi nói: "Tất cả đều đúng - theo cách nhìn của riêng các em. Nhưng tại sao cùng một hình ảnh, mỗi người lại thấy khác nhau? Điều đó nói gì về kinh nghiệm, giá trị và vị trí của chúng ta trong thế giới này?".

Bài học ấy giản dị mà sâu sắc: tư duy phản biện không nhằm bác bỏ người khác, mà giúp ta nhận ra có nhiều lăng kính để nhìn cùng một sự vật, một vấn đề, một con người.

Và có lẽ, trong một thế giới ồn ào với những tiếng tranh cãi không dứt, đôi khi im lặng và lắng nghe cũng là một dạng của trí tuệ và lòng nhân ái.

Tháng trước, sau vụ ám sát Charlie Kirk - nhà hoạt động bảo thủ và người sáng lập tổ chức sinh viên Turning Point USA - khiến nước Mỹ rúng động và chia phe, Thống đốc bang Utah đã kêu gọi người dân: "Hãy tắt máy tính, tắt điện thoại, chạm vào cỏ, ôm người thân, bước ra ngoài và làm điều tốt cho cộng đồng".

Lời nói ấy nghe thật tỉnh táo, thật thuần khiết, như một nỗ lực hòa giải giữa biển trời chia rẽ. Có lẽ đó cũng là lời nhắc cho tất cả chúng ta: tạm gác cơn giận, nếu có, bước ra ngoài, hít thở, và bắt đầu lại, không phải bằng những cú nhấp chuột, mà bằng lòng nhân và sự thấu hiểu.

Phạm Hòa Hiệp