Danh tiếng của tôi bắt đầu từ một ngày ngồi ôm bình nước rỗng: không còn một giọt. Bình nước quân dụng đã cạn từ mấy giờ trước, nhưng tôi thỉnh thoảng vẫn bất giác kiểm tra. Có lẽ bởi sức nóng cháy rực của mặt trời sa mạc đổ xuống như lửa thiêu, nung chảy cả đất trời lẫn thân thể, khiến tôi sinh ra những hy vọng ảo giác. Bộ quần áo, dày đặc muối mặn, cứng đơ và đứng vững như một con ma-nơ-canh ngụy trang, kể từ lúc tôi cởi ra ngủ lần cuối cách đây hai ngày.

Ngôi làng trước mặt tôi không còn nguyên vẹn, nó biến thành một ký ức về cát và đất sét, cứng lại dưới nắng, bị chiến tranh làm cho biến dạng thành thứ xương xẩu đầy tính phòng thủ. Tôi chỉ có một mình, tại cánh trái xa nhất, đằng sau một bức tường đất bị phá hủy phân nửa bởi một quả RPG nhưng bằng cách nào đó vẫn còn trụ lại. Bên trái tôi, bốn chiếc xe tăng nằm nghỉ, như những con quái thú cổ đại được tạc từ kim loại, sự hiện diện của chúng vừa trấn an vừa đáng ngại. Ngay trên đầu chúng, một chiếc trực thăng Apache của Mỹ lượn vòng chậm rãi giữa bầu trời, quan sát, luôn luôn quan sát, chờ đợi tia đe dọa cuối cùng.

Phía dưới tôi, trong wadi, con kênh đào vào lòng đất, vốn để người dân địa phương thu gom và kiểm soát dòng chảy của nước trong sa mạc, phần còn lại của tổ đội tôi đang đứng ngập đến thắt lưng giữa làn nước đục.

Taliban đã rút lui nhưng tôi vẫn phải canh gác, thay vì tụt xuống nước giải nhiệt như đồng đội. Con chó chiến binh trong tôi đã được huấn luyện. Nhiều năm kỷ luật, nhiều năm bước đi không ngừng nghỉ, tôi đã học cách giữ nước cho cơ thể giữa sa mạc, sinh tồn trong cái nóng như một con thằn lằn cầm súng máy.

Tôi được nuôi dưỡng bằng những bước đi trong rừng, lớn lên như một cái cây ở Canada. Tôi đi bộ và khám phá suốt cả ngày, mơ mộng rằng mình là một nhà thám hiểm Viking, hoặc Conan, hoặc một hiệp sĩ nước Anh thời trung cổ chiến đấu với rồng và những sinh vật bóng tối. Lớn lên, tôi đi xa hơn, cưỡi ngựa vào sâu hơn trong rừng. Tôi chạy đua, thi đấu, tham gia chương trình "mountain man" của quân đội, nơi bạn phải chạy xa, mang vác nặng, và tất cả đều dẫn đến chiến trường.

Nhờ thể lực và khả năng giữ nước, tôi chưa bao giờ bị mất nước. Hai lần trong những trận chiến tồi tệ nhất, tôi là người cuối cùng còn lại làm nhiệm vụ quan sát: tự tin, hiếu chiến nhưng bình tĩnh, khẩu súng của tôi chĩa vào vùng sa mạc. Trời nóng đến mức chúng tôi phải đưa những con chó dò bom của Mỹ vào trong xe tăng dưới máy lạnh, vì đặc tính lông khiến lũ chó chăn cừu Đức đổ mồ hôi như mèo ngã vào hồ bơi. Tôi nhìn chúng thở dốc sau cánh cửa thép, trung thành, kiên nhẫn, cảnh giác - những con chó canh gác chuyên nghiệp, giống như tôi, dù chỉ đang cố sống sót thêm một ngày nữa dưới cái nóng khắc nghiệt.

Trong chiếc xe tăng bên trái, người bạn của tôi cũng đang quan sát chiến trường. Chiếc xe của anh ấy bị trúng nhiều phát RPG, chỉ cách tôi khoảng 20 mét. Vài năm sau đó, khi tôi chuyển đến Việt Nam, anh đã gửi cho tôi một quyển sổ tay tôi bỏ quên. Quyển sổ đầy những câu chuyện được viết trong những ca canh gác ban đêm. Giữa sa mạc hoang vắng, chẳng có gì để làm ngoài việc tồn tại và buồn chán; tôi luôn cảm thấy mình là con mồi. Việc viết lách là một liều thuốc giải tốt cho sự nhàm chán và đơn độc đó.

Nhiều năm sau tôi vẫn đang quan sát, nhưng là với một cây bút trong tay.

Tôi tin rằng sự ảnh hưởng của chúng là mạch chảy ngầm ảnh hưởng lên mọi dòng tôi viết. Với tôi, viết là cảm xúc được chuyển hóa thành ngôn ngữ, truyền đi như một dòng điện từ tay tôi đến tâm hồn người đọc. Từ khi còn là một cậu bé, tôi đã luôn viết. Khi lớn thêm một chút, trở thành một chàng trai trẻ, viết là cách tôi khám phá trí tưởng tượng và thế giới. Sau chiến tranh, viết lại là phương pháp để tôi đối phó với sự hỗn loạn. Và khi trở thành một người viết báo, viết là để hiểu và chia sẻ điều gì thật sự đang diễn ra trên thế giới. Tôi không biết tại sao, cái gì, ở đâu, nhưng con chó trong tôi đang đánh hơi ra nó.

Tôi bắt đầu viết khi thấy một loạt ý tưởng sai lầm lan rộng. Chẳng hạn, tầm ảnh hưởng thường bị nhầm lẫn với sự liêm chính. Nhưng nổi tiếng trên mạng xã hội không đồng nghĩa với làm việc đúng đắn. Nó xuất hiện ở rất nhiều vấn đề: trong thông tin sức khỏe, trong quảng cáo sữa bột, collagen, trong những lời hứa giả tạo mà chỉ phép màu mới có thể thực hiện được.

Hay là chiếc điện thoại đã trở nên xảo quyệt, lặng lẽ và nguy hiểm, như một khối u ác tính. Nhưng nó đã ở cạnh ta lâu đến mức chiếm lĩnh mọi thứ, khiến ta không còn nhớ gì khác nữa. Tôi đã chứng kiến nó đánh bại sách, báo giấy, truyền hình... và lấy đi sự chú ý của con người.

Những ví dụ như thế nằm trong số những ảo tưởng mà tôi cố gắng phơi bày, bằng ngòi bút nhiều phần châm biếm của mình. Tôi thường viết chuyên mục cho các tờ báo lớn ở Việt Nam.

Những nguyên tắc cơ bản trong nghề báo ngày càng khó khăn để giữ vững. Bởi lẽ, chúng ta không thể có mặt ở khắp mọi nơi cùng một lúc, và mọi thứ dần phụ thuộc vào chiếc điện thoại. Trong khi đó, thế giới đang bị chi phối bởi AI cùng các thuật toán, nơi mà tài khoản mạng xã hội của tôi có thể bị hạn chế ngẫu nhiên, hay tài khoản của bạn bè bị xóa mất. Ratiocination (suy luận logic), một từ tôi học được từ Edgar Allan Poe, giúp tôi phân biệt rõ ràng đâu là điều logic và đâu không. Nó ảnh hưởng sâu sắc đến cách viết của tôi, đồng thời khơi dậy tư duy phản biện. Chúng ta cần phải học cách tự phân biệt sự thật vì rõ ràng nhiều nguồn tin tức toàn cầu có thể bị sai lệch, như Wikipedia chẳng hạn. Đặc biệt, mọi cuộc trò chuyện với AI đều mang thành kiến theo chủ sở hữu của chúng. Trong trường hợp này, tất cả thông tin của chúng ta đều là thứ cấp, rất ít trong đó là báo chí tại chỗ, những gì bạn có thể nhìn thấy bằng chính mắt mình.

Ngay từ thế kỷ 18, báo chí phương Tây đã hình thành khái niệm watchdog journalist, như một phần của báo chí điều tra, trong đó nhà báo có vai trò giám sát, phơi bày sự thật.

Con đường đến với sự thật vô cùng chông gai, ở mọi nền báo chí, không riêng gì tại Việt Nam. Nhưng tôi hiểu rằng, ít nhất, danh tiếng nhà báo phải được rèn bằng sắt, như cha tôi rèn móng ngựa, lửa và búa tạo hình kim loại nóng chảy trên chiếc đe. Nó phải vững chãi, mạnh mẽ và đáng tin cậy, như một con chó canh gác. Và bạn không bao giờ được phép rao bán danh tiếng của mình.

Giữ danh tiếng tức là không làm điều gì sai trái, không phản bội sự thật.

Khi nhớ lại những tháng ngày giữa cuộc chiến, tôi học được rằng: nhà báo không khác nhiều so với đứng canh trong chiến sự. Bạn phải cảnh giác với nguy hiểm, không sủa ầm lên chỉ vì một chiếc bóng đổ nhưng khi có điều gì đó thật sự đe dọa bầy đàn, con người, bạn phải chiến đấu.

Qua nhiều năm, tôi đã gặp những người như vậy, những lính canh lặng lẽ trong truyền thông, những tiếng nói nhỏ giữ vững hàng rào pháp lý và cả đạo đức, chống lại sự ồn ào và thao túng. Và tôi cũng đã thấy nhiều người không như vậy. Họ chọn sự an nhàn thay vì trung thực, chọn theo đuổi đám đông thay vì bảo vệ cánh cổng. Chó canh gác không chạy hùa theo số đông, nó bảo vệ cổng. Bài học trên chiến trường nhiều năm trước được tôi soi vào công việc hiện tại của mình.

Tại những tòa soạn nơi tôi đang hợp tác, các đồng nghiệp những ngày này đang bàn luận sôi nổi về các vấn đề quan trọng, được nêu ra trong Luật Báo chí sửa đổi. Một số người hy vọng vào tương lai, sau lần sửa đổi này, các nhà báo, các tòa soạn được đảm bảo tốt hơn các quyền để hoạt động báo chí thực chất, nhằm thực hiện tốt vai trò của mình.

Tôi nghĩ điều này phải trở thành tất yếu. Mạng xã hội đang lớn lên như một sinh vật khổng lồ, vừa hấp dẫn vừa nguy hiểm. Tin giả len lỏi trong từng ngóc ngách, giả danh sự thật, lợi dụng tốc độ và đánh vào cảm xúc. Trong cơn hỗn loạn đó, báo chí chính thống phải trở thành thứ ánh sáng trung thực soi vào thực tại, được kiểm chứng bằng tính kỷ luật và đạo đức nghề nghiệp.

Vai trò giám sát của nhà báo vì thế càng trở nên thiết yếu. Họ là những người gác cổng, lặng lẽ quan sát, phân tích thật - giả, bảo vệ công chúng khỏi cơn bão thông tin bị thao túng. Nhưng để người canh gác ấy không bị trói bằng sợi dây của sự sợ hãi hay áp lực vô hình, cần một hành lang pháp lý đủ rộng và đủ vững, một môi trường mà nhà báo có thể tự do theo đuổi sự thật, để không phải đánh đổi danh tiếng hay lương tâm của mình.

Jesse Peterson
(Nguyên tác tiếng Việt)