Cậu con lớn bỏ học và từ chối mọi sinh hoạt của một người bình thường. Có khi cháu nhốt mình trong nhà tắm, có khi bỏ nhà đi. Không kiểm soát được hành vi, cháu có thể bạo hành hoặc đụng chân tay với mẹ và em bất cứ lúc nào.

Tất cả dự định của tôi về một cuộc sống bình thường vỡ vụn. Sinh hoạt của chúng tôi không giống bất kỳ gia đình nào mà tùy theo cảm xúc của con. Chúng tôi không bao giờ biết trước chỉ một phút tới điều gì sẽ xảy ra. Các bữa cơm trót lọt thành may rủi.

Những tháng ngày đi hết chuyên gia tâm lý này đến bác sĩ thần kinh nổi tiếng kia, rồi vào - ra bệnh viện, mà mỗi lần đều là một cuộc chiến, khiến tôi cạn kiệt. Những cuộc gặp bác sĩ, đơn thuốc ám ảnh và những ánh mắt thương hại lẫn dè chừng. Câu hỏi luẩn quẩn trong đầu tôi rằng tại sao sinh tồn lại nhiều lo âu đến thế? Là con người, điều gì chờ đợi chúng ta phía trước và ta đang cố để về đâu?

Tôi bám vào câu hỏi đó, ngày này qua ngày khác. Một buổi trưa, khi đang ngồi nhìn tán cây ngoài sân sau cơn mưa, như có một quả bóng vô hình được thổi lớn dần trong tôi và cuối cùng nổ tan tành.

Tôi nhận ra, bao năm qua mình chỉ ở trong một cái kén nhỏ hẹp với rối ren và âu lo. Tôi không phải con người luôn thấy mình không đủ tốt. Tôi không phải tiếng nói trong đầu như con ve mùa hạ ra rả từ sáng đến đêm đủ thứ chuyện. Tôi đã ở trong đường biên khép kín mà không hề biết rằng cái gọi là mình có thể bung mở vô giới hạn. Nguyên bản của tôi là một chiều không gian tự do, lặng lẽ chứng kiến những lớp lang ồn ào của đời sống diễu qua.

Mọi vấn đề đều từ tâm trí. Theo Khoa học thần kinh, từ hơn 200 nghìn năm trước, bộ não được thiết kế để bảo vệ người tinh khôn trước các loài ăn thịt. Chỉ cần nhìn thấy bụi cây rung rinh, não sẽ phán đoán ngay rằng có hổ hay sói đang chực chờ và lệnh cho hệ thần kinh điều khiển thân chủ chạy gấp vào hang. Hàng nghìn năm, bộ não luôn canh chừng và cảnh giác, móc nối các tín hiệu xung quanh thành kịch bản để đảm bảo con người không bị đe dọa tính mạng.

Vấn đề là bán cầu não trái giữ tập tính ấy đến tận bây giờ. Nó liên tục đánh giá và so sánh rồi cộp mác nhị nguyên "trắng hay đen". Một tin nhắn không hồi đáp khiến não lập tức quy kết rằng người kia không thích mình. Suy nghĩ đó kích thích hệ thần kinh sinh cảm giác khó chịu trên thân. Tâm lý học gọi đây là sự đói khát. Khi thiếu thông tin, não sẽ tự vẽ ra dữ liệu bằng suy diễn. Nó cứ thế dựng chuyện và xui thân chủ làm theo.

Và đó là gốc rễ của mọi phiền não. Tâm trí đồng hóa khiến con người luôn muốn biết và muốn kiểm soát mọi thứ, chỉ ưa phép cộng mà không thích phép trừ. Câu hỏi thường trực là tôi được gì trong chuyện này. Chỉ khi nào bước ra khỏi các vở kịch không hồi kết của tâm trí, chỉ khi tiếng nói ồn ào trong đầu thôi lải nhải là lúc ta chạm đến bình an thật sự.

Tỉnh thức là tách ra khỏi tiếng nói trong đầu, vượt thoát ra ngoài căn phòng tâm trí, chỉ dùng nó khi có việc cần cho cuộc sống. Còn lại, ta chỉ ở với sự hiện diện trống không này. Đó chính là phiên bản ban sơ và chân thật của con người.

Nghiên cứu của Kio Stark, tiến sĩ giảng dạy về khoa học tương tác con người tại Đại học New York cho biết, giao tiếp chân thật và không phòng vệ của con người ngày càng kém đi trong khi tăng thêm nghi ngại. Sự thân thiện giữa con người ở rất nhiều nơi không được mong chờ. Ta thường trực đội lên đầu chiếc mũ bảo hiểm vô hình để không ai có thể chạm tới, giữ khoảng cách với nhau bằng đường biên vô hình nhưng mặt khác, trong sâu thẳm, mỗi người lại khao khát mối quan hệ chân thật và tin cậy.

Người bạn gửi tôi báo cáo cho biết, tỷ lệ tự tử, trầm cảm và các bệnh liên quan đến tinh thần ở Mỹ tăng khoảng 30% trong gần hai thập kỷ qua và đang gia tăng tiếp. "Cảm thấy mất động lực sống và trống rỗng là một căn bệnh của nước Mỹ", anh nói.

Tại Việt Nam, tỷ lệ bệnh tâm thần sau Covid khoảng 15% dân số, tương đương 15 triệu người, chỉ khoảng một phần ba được điều trị chính thức. Con số này chưa được cập nhật trong ba năm qua.

Sức khỏe tinh thần và thể chất đến từ các yếu tố cơ bản nhất: ăn sạch, thở sạch, nghĩ sạch. Ăn sạch và thở sạch là điều ta gần như không được chọn lựa. Để biết ta có đang nghĩ sạch không rất dễ, đó là bài kiểm tra "Đài phát thanh công cộng". Hình dung não bạn tự động kết nối với một chiếc loa phát thanh công cộng trên phố, và tiếng nói trong đầu sẽ tự động phát trên loa phường cho mọi người nghe, hẳn bạn biết nó sẽ thế nào.

Nhiều năm sống với người thân có tâm bệnh và đã gặp hàng trăm người trị liệu, bác sĩ, chuyên gia tâm lý, tôi nhận thấy ngành Y tế và Tâm thần học chỉ có thể giải quyết vấn đề lớn này của xã hội bằng cách dẫn dắt bệnh nhân ra khỏi không gian thao túng của tâm trí. Như cá hồi, tất cả chúng ta đều cần trở về với cội nguồn.

Gần hai thập kỷ sử dụng thuốc thần kinh trong gia đình khiến tôi học sâu về tâm bệnh. Tôi nhận thấy thuốc chỉ giải quyết cắt cơn tạm thời, chưa kể còn gây ra nhiều tác dụng phụ như mất trí nhớ và các rối loạn khác. Với điều kiện yếu kém của ngành Tâm thần trong nước, vô số bệnh nhân và các bác sĩ cũng đang vật lộn với chính mình. "Hàng ngày gặp toàn ca nặng, chính mình cũng bệnh đấy mà có ai biết cho đâu", một bác sĩ của Bệnh viện tâm thần TP HCM nói với tôi. Vì thế, những đơn thuốc trên 6 chữ số và các cuộc tư vấn hời hợt chỉ giải quyết triệu chứng bề mặt để rồi những cuộc hẹn định kỳ cứ kéo dài ra mãi.

Con người có hai loại động lực, ngoại sinh và nội sinh. Động lực ngoại sinh như bằng cấp, lương thưởng đến từ bên ngoài. Ngược lại, nội lực luôn bền vững. Chỉ khi hệ thống điều trị và chăm sóc sức khỏe được nghiên cứu nghiêm túc và tiếp cận từ gốc rễ là không gian tinh thần trong từng con người, chúng ta mới mở ra tương lai tươi sáng hơn để cải thiện chất lượng sống của người dân.

Những cá nhân lành mạnh tạo nên một đất nước lành mạnh hơn. Tăng trưởng lành mạnh còn có nghĩa là không tạo ra những doanh nhân, bác sĩ và bệnh nhân xấu xí. Và những gia đình có người rối loạn tâm thần như chúng tôi vẫn chờ đợi sự chuyển hóa từ chính phủ trong chính sách chăm sóc sức khỏe tinh thần.

Hồng Phúc