Đội cứu hộ của anh Văn Mân (33 tuổi), nhóm cứu hộ SOS Mân Côi Hà Tĩnh, có mặt tại Đăk Lăk (khu vực Phú Yên cũ) từ ngày 20/11, nhưng tới chiều 21/11, mới có thể vào "rốn lũ" Hòa Thịnh - cách Tuy Hòa 20 km. Hầu hết khu vực ở huyện Tây Hòa cũ (gồm Hòa Thịnh) bị cô lập. Hàng nghìn căn nhà nước ngập đến 3-4 m.

Mưa lớn kéo dài từ 16/11 khiến toàn khu vực Phú Yên cũ ngập sâu. Trong đó, Hòa Thịnh cùng Đông Hòa là hai xã phường ngập sớm và sâu nhất, bị cô lập nhiều ngày do mưa lớn, theo UBND tỉnh. Chính quyền cùng các lực lượng cứu hộ liên tục chạy canô vào cứu người, chuyển thực phẩm, song không đáp ứng hết do số người kêu cứu tăng nhanh.

"Di chuyển rất khó khăn do nước xiết, 4 chiếc thuyền của đội cứu hộ liên tục lách qua bụi tre, gốc cây, cột điện gãy đổ để tiếp cận người dân trong vùng ngập sâu của xã", anh Mân kể.

Nhiều nhóm tình nguyện từ địa phương khác cũng phải bỏ cuộc khi nước lên quá lớn, có nơi 4-5 m, sóng mạnh. Một số thuyền cố vượt qua đoạn nước xoáy để tiến vào Hòa Thịnh nhưng nước chảy siết, nhiều đoạn xoáy cộng với gió lớn không thể tiếp cận, buộc phải quay thuyền về, chờ nước rút.

Những ngày qua, cơ quan chức năng và lực lượng cứu hộ gặp khó khăn trong tiếp cận vùng "rốn lũ" này do ngập sâu kéo dài. Nguyên nhân khiến khu vực này thành "rốn lũ" của Đăk Lăk là mưa lớn nhiều ngày và địa hình trũng thấp, nằm ở hạ lưu sông, trong khi đường thoát lũ hẹp.

Theo ông Nguyễn Hồng Trường, Giám đốc Đài KTTV Khánh Hòa, từ đêm 15/11 đến chiều ngày 21/11, khu vực phía Đông của Gia Lai và Đăk Lăk, Khánh Hòa có mưa to đến rất to, cục bộ có nơi mưa đặc biệt to. Nguyên nhân chính là ảnh hưởng của không khí lạnh và gió đông hoạt động mạnh.

Thống kê của VnExpress từ dữ liệu của Hệ thống Giám sát Thiên tai Việt Nam cho thấy, trong 5 ngày (16-20/11), xã Hòa Thịnh ghi nhận tổng lượng mưa là 1.056 mm, nằm trong 10 xã phường có lượng mưa cao nhất nước. Còn phường Đông Hòa lượng mưa là 730 mm.

Lượng mưa nội tại lớn, nước chưa thoát kịp, cùng lúc lũ từ thượng nguồn đổ về khiến tình trạng ngập lụt càng nặng.

Hòa Thịnh và Đông Hòa đều là khu vực thường xuyên chịu ảnh hưởng nặng nề trong các đợt ngập lụt, gần nhất là trận lũ lịch sử năm 2021.

Do đặc điểm địa hình, thời gian truyền lũ khu vực này ngắn. Lưu vực sông Ba không có trung lưu, địa hình chia cắt mạnh. Thượng lưu sông ngắn và dốc nên nước tập trung nhanh, lũ lớn. Trong khi hạ lưu mở rộng, độ dốc dòng chảy thấp, lòng sông nông và có hình thái "bện thừng" nên dễ bị lũ ngập rộng nhưng rút chậm do bị dồn lũ và khả năng thoát lũ qua cửa hạn chế. Đơn cử, nước từ thượng nguồn hồ Auyn Pa (Gia Lai) chỉ sau 5-6 giờ đã về tới hồ Sông Ba Hạ (Đăk Lăk) - "chốt chặn cuối cùng" tới hạ du.

Theo PGS. TS Hoàng Minh Tuyển, nguyên Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Thủy văn và Tài nguyên nước, khu vực này là vùng trũng chịu lũ tràn từ sông Ba và thượng nguồn sông Bàn Thạch. Phía sau là dãy núi chắn gió, gây mưa to. Phía dưới bị chắn bởi đường cao tốc, quốc lộ 1, quốc lộ 25 và quốc lộ 29 khiến lũ khó thoát. Ngoài ra, khả năng thoát lũ sông Bàn Thạch không cao.

Địa hình tựa núi, ven biển khiến việc tiếp cận khó khăn hơn. Khu vực này có địa hình "lòng chảo", nhiều cụm dân cư nằm dưới chân núi. Vị trí giáp biển khiến lưu lượng nước chảy mạnh, kèm theo gió lớn, tạo dòng xoáy, việc di chuyển bằng canô cứu hộ cỡ nhỏ rất khó khăn.

Ngoài hướng chính từ phường Tuy Hòa, lực lượng cứu hộ phải tìm các hướng khác từ khu vực tiếp giáp như Khánh Hòa, huyện Sông Hinh (Phú Yên cũ) để tiếp cận những người mắc kẹt.

Thời gian truyền lũ ngắn với biên độ lớn, gây ngập nhanh và sâu, nhưng lũ rút rất chậm.

Mực nước tại trạm Phú Lâm (hạ lưu sông Ba) bắt đầu vượt báo động 3 (3,7 m) từ 6h ngày 19/11. Sau 20 tiếng, mực lũ tại trạm này đạt đỉnh và vượt mực lũ lịch sử năm 1993 là 0,19 m. 26 tiếng sau, mực lũ tại đây mới giảm từ báo động 3 xuống báo động 2 vào 4h ngày 21/11. Như vậy, người dân ở hạ du "mắc kẹt" trong lũ ít nhất 46 tiếng.

Theo nghiên cứu Ứng dụng thành lập bản đồ ngập lũ ở đồng bằng Tuy Hòa - tỉnh Phú Yên năm 2022 của nhóm tác giả Hoàng Thanh Sơn (Viện Địa lý - Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam), với kịch bản tần suất lũ 1%, tức mức lũ lớn nhất, Tây Hòa, Đông Hòa, Phú Hòa, và TP Tuy Hòa là bốn khu vực có diện tích ngập và tỷ lệ ngập cao nhất Phú Yên (cũ).

Mức độ ngập lụt rất lớn, các công trình như đê, tuyến quốc lộ 1, 25, 29 có thể bị ngập hoàn toàn hoặc một phần, làm mất vai trò ngăn lũ tràn từ sông Ba vào các khu vực trũng thấp và khu dân cư. Như Hòa Thịnh, thuộc vùng đất thấp, thoát nước kém, vùng bán sơn địa tồn tại nhiều ô trũng, có nơi ngập sâu 4-6 m.

Theo TS Tô Văn Trường, chuyên gia tài nguyên nước và môi trường, nguyên Viện trưởng Viện Quy hoạch Thủy lợi miền Nam, hệ thống sông ngòi khu vực Nam Trung Bộ địa hình hẹp ngang, lòng sông nhỏ, ngắn dốc, đồng bằng hẹp, có nhiều vùng trũng tự nhiên, cửa sông thường bị bồi lấp, gây khó khăn cho việc tiêu thoát lũ. Khi lũ lớn kết hợp với triều cường dâng cao, nước khó thoát ra biển, gây ngập úng diện rộng.

Những ngày qua, lũ tại Đăk Lăk trùng giai đoạn triều cường (cuối tháng 9 Âm lịch) khiến lũ xuống chậm, ngập kéo dài ở khu vực ven biển như Hòa Thịnh, Đông Hòa. Thêm vào đó, khu vực này bêtông hóa dày đặc, thiếu không gian cho nước khiến việc tiêu thoát lũ khó khăn.

Tính đến 22/11, Đăk Lăk còn bốn khu vực ngập sâu là phường Hòa Xuân, Đông Hòa, xã Hòa Thịnh và Hòa Mỹ. Việc cứu hộ dễ dàng hơn, nhưng nhiều khu vực giữa cánh đồng hoặc chân núi còn ngập. Đường giao thông nhiều nơi hư hỏng nặng, đường bị sạt lở, không thể qua lại.

Đến nay, Đăk Lăk ghi nhận 44 người chết, 8 mất tích do mưa lũ, chiếm 61% cả nước (72 người), là nơi thiệt hại nặng nề nhất cả nước trong đợt mưa lũ vừa qua.

Nội dung: Đăng Trinh - Phùng Tuấn
Dữ liệu và Đồ họa: Quang Tuệ

• Dữ liệu công trình theo Overture Maps - quỹ về dữ liệu bản đồ; sông hồ từ OpenStreetMap; địa giới phường xã theo NXB Tài nguyên - Môi trường và Bản đồ
• Dữ liệu độ sâu ngập cung cấp bởi VegaCosmos & VSGA, xử lý từ ảnh vệ tinh STRIX (Synspective) độ phân giải 3 m chiết tách vùng ngập, xử lý từ ảnh chụp vệ tinh lúc 3h09 ngày 20/11
• Mô hình số địa hình (chiều cao 3D) từ dự án SRTM của NASA