Vì sao ảnh chụp Muhammad Ali luôn đẹp bậc nhất lịch sử thể thao?

Leifer khi ấy 22 tuổi, đứng "ngay đúng trước con sư tử vừa bị thợ săn hạ gục". Sáu thập kỷ sau, khoảnh khắc bắt trọn cuộc đụng độ giữa hai gã khổng lồ ấy vẫn giúp ông được nhớ đến như một huyền thoại của làng nhiếp ảnh thể thao. Ngày nay, muốn sở hữu một bản in kích thước 50 × 50 cm cho bức hình ấy, người mua phải chi hơn 23.000 USD. Tác phẩm ấy có lẽ đủ "nuôi sống" Leifer trọn đời.

Tối hôm đó, tại một nhà thi đấu tồi tàn ở Lewiston, bang Maine, Mỹ, trước vỏn vẹn 4.000 khán giả, Muhammad Ali cho Sonny Liston cơ hội phục thù đai vô địch hạng nặng thế giới. Giữa họ là 10 tuổi đời ngăn cách. Chưa đầy hai phút, Ali mặc quần đùi trắng đã hạ đo ván đối thủ lớn tuổi hơn, người dường như chẳng thiết tha đứng dậy. Nhà vô địch ném ánh mắt rực lửa, gào thét cuồng nộ. Đứng đúng vị trí đối diện, Leifer ấn nút chụp bằng chiếc Rolleiflex. Kết quả là một kiệt tác kỹ thuật, một cú đấm móc bằng cơ bắp và mồ hôi, một tia chớp lịch sử Mỹ.

Leifer thuộc nhóm nhỏ những nhiếp ảnh gia - phần lớn là Anh - Mỹ - đã chụp cho tất cả các ấn bản tạp chí Sports Illustrated, Life hay Time: từ các Tổng thống Mỹ, Giáo hoàng, cho đến Fidel Castro, Marlon Brando... Yêu nghề đến cháy bỏng, ông sống một cuộc đời bay hết từ nơi này đến nơi kia, từ SVĐ này đến SVĐ kia, từ các xưởng phim này đến các xưởng phim kia. 16 tuổi, ông có bức ảnh đầu tiên được đăng trên Sports Illustrated: một pha chạm bóng bầu dục kinh điển tại sân Yankee, thành phố quê hương New York. Không được cấp thẻ tác nghiệp vì quá trẻ, ông lẻn vào sân bằng cách đẩy xe lăn cho một người khuyết tật, máy ảnh đeo chéo vai.

Lần đầu Leifer gặp Cassius Clay, tức Muhammad Ali sau này, là tại Olympic 1960. Cùng tuổi, họ nhanh chóng thân thiết. Leifer về sau theo chân và ghi lại tổng cộng 35 trận đấu của "Võ sĩ Vĩ đại nhất", từ Manila (Philippines) đến Kinshasa (Congo). "Có Ali trong ống ngắm thì dễ như ăn kẹo, là giấc mơ của mọi nhiếp ảnh gia", ông nói trên báo Pháp L’Équipe năm 2007. "Ali yêu ống kính và ống kính cũng yêu ông ấy".

Leifer mô tả về Ali như một "cộng sự" cực kỳ quan tâm đến góc máy: "Ali muốn xem từng bức Polaroid chụp thử. Hết lần này đến lần khác. Ông ấy thường nói với tôi 'Dù sao thì tôi quá đẹp trai, không thể chụp hỏng được...' Ali không hoàn toàn sai. Ngoài Marilyn Monroe, tôi không thấy ai bắt sáng tốt hơn ông ấy". Ngay cả Carl Lewis năm 1984, khi được Leifer chụp tạo dáng cùng bốn tấm HC vàng trước khi VĐV này thực sự giành chúng tại Olympic Los Angeles năm đó, cũng không sánh bằng.

"Bỗng dưng, người đàn ông da đen trở nên mạnh mẽ và cao quý"

Judith Perrignon, cựu phóng viên chính trị, chuyên gia về nước Mỹ, tác giả cuốn "Người không cúi đầu, nước Mỹ của Muhammad Ali", từng diễn giải lại khoảnh khắc để đời của Leifer như sau: "Nằm dưới sàn đấu là hình ảnh một người đàn ông da đen bị đánh gục, bị nghiền nát. Phía trên, trong vẻ đắc thắng, là một người đàn ông da đen khác, đẹp phi thường về tỷ lệ cơ thể, về phong thái. Và cực kỳ ăn ảnh. Ta cảm nhận được sức mạnh của Ali, nhưng cũng thấy cơn khát về một định mệnh cá nhân, thấy cả bầu không khí chính trị đang nâng đỡ ông".

Bà Perringnon tin rằng bức ảnh này khắc họa được nhiều về hơn một người thắng cuộc đơn thuần. Điều khiến bà mê mẩn ở cuộc đối đầu giữa Ali và Liston năm 1965 là việc nó đại diện cho hai câu chuyện về những đứa trẻ da đen. Ali được mẹ yêu thương vô hạn từ nhỏ và trở thành cội nguồn sức mạnh của ông. Liston thì bị mẹ bỏ rơi, trao lại cho người cha bạo hành. Giữa họ là sự khác biệt về niềm tin và sự tự tin.

Liston là con rối của mafia. Ali thì bị Nation of Islam lợi dụng, kéo theo những hệ lụy sau này. Nhưng đó lại là một cuộc chiến chính trị thực sự. "Ali đại diện cho điều gì đó lớn hơn chính bản thân, ông là dấu mốc của một giai đoạn lịch sử Mỹ và lịch sử người Mỹ gốc Phi", bà Perringnon viết. "Điều đó đã thúc đẩy ông. Thời kỳ chính trị khi ấy vô cùng căng thẳng. Nạn phân biệt chủng tộc ám ảnh xã hội Mỹ. Malcolm X thì bị ám sát chỉ ba tháng trước".

Liston ngã vì một cú đấm. Nhưng đâu đó người ta cũng viết rằng một thành viên thuộc tầng lớp nô lệ vừa bị đè bẹp, người chỉ thoát thân bằng cách "bán mình cho người da trắng" - theo đúng lời Ali. "Liston là bóng tối, Ali là ánh sáng, bằng cơ thể và lời nói, ông tỏa sáng và chiếm lĩnh không gian trong một giai đoạn xã hội đang nổi dậy, khát khao quyền dân sự tại một nước Mỹ bị chia rẽ", bà Perringnon miêu tả.

Theo bà Perringnon, ở tuổi 23, nếu Ali không chịu ảnh hưởng từ Nation of Islam - tổ chức mà một năm sau thúc đẩy ông từ chối tham chiến tại Việt Nam, với câu nói nổi tiếng "Chẳng có người Việt Cộng nào gọi tôi là mọi đen cả", dẫn đến án treo găng dài hạn - có lẽ ngày nay người ta không nhắc đến ông nhiều đến thế. Mối liên hệ của ông với Black Panthers cũng như việc ông cải đạo Hồi năm 1964 từng khiến dư luận Mỹ chia rẽ, kể cả một bộ phận người Mỹ gốc Phi.

"Đồng thời, Ali lại khao khát được yêu mến, ông tìm kiếm sự nổi tiếng", vẫn lời từ bà Perringnon. "Điều này phức tạp với Ali, vì từ nhỏ ông đã thích được chú ý, thích phô bày. Ông thấy mình đẹp, ông tìm kiếm hình ảnh phản chiếu của mình. Và ông luôn miệng: 'Nhìn xem, tôi đẹp nhất!' Võ sĩ ấy cũng là một người quyến rũ, một ngôi sao hào nhoáng. Ông nổi bật trên màn ảnh, tạo ra sự thèm muốn và ai cũng muốn có ông".

Hơn nữa, đây là thời hoàng kim của tạp chí Mỹ, một nền báo chí vô cùng sáng tạo. Trước đấy, người da đen không được xuất hiện trên trang bìa. Và rồi, Ali lại chễm chệ trên bàn phòng khách của các gia đình Mỹ. Đó không phải chuyện nhỏ. Ali hài lòng ở khía cạnh chính trị, và cũng bởi ông rất yêu bản thân mình. Quan trọng nhất, ông phá vỡ hình tượng cổ điển về một nhà vô địch da đen: một gã siêu cơ bắp, đáng sợ trong mắt công chúng. Một "con thú trên sàn đấu" mà người ta đặt cược trước trận, nhưng tuyệt đối không muốn gặp ngoài đường vì đó ắt phải là một tên tội phạm.

"Bỗng dưng, với Ali, người đàn ông da đen trở nên mạnh mẽ và cao quý, mặc những bộ vest đẹp, thậm chí còn khoác áo choàng lụa mỏng. Vậy nên FBI - vốn theo dõi Ali để tìm cách triệt hạ - lại mong Liston thắng hơn: một nhà vô địch da đen dễ kiểm soát, chỉ biết đấm bốc và ngậm miệng. Ali là một quỹ đạo hoàn toàn khác. Thật kỳ diệu khi sáu thập kỷ sau, ông vẫn được các thế hệ trẻ trên toàn cầu yêu mến đến vậy", bà Perrignon kết luận.

"Trọn vẹn Ali trong một cú click"

Dù những hình ảnh tràn ngập trên mạng xã hội ngày nay với tốc độ chóng mặt, bức ảnh chụp năm 1965 vẫn được xem là nổi tiếng nhất làng thể thao, như nàng Mona Lisa. Nó được in lên áo phông, lên cốc, lên mũ... trở thành biểu tượng, chỉ vì đó là Ali. Nhà vô địch vừa bảo vệ thành công đai hạng nặng thế giới, nhưng lại đang điên tiết. Ali gào thét vì Liston đã ngã ngay từ hiệp đầu. Người Mỹ còn gọi đó là "cú đấm ảo ảnh" (phantom punch), tố trận đấu bị dàn xếp, rằng Liston cố tình nằm bất động. Còn khi ấy, Ali đã hét vào mặt đối thủ: "Đứng dậy đi, mày muốn cướp vinh quang của tao mà!".

Trong một bức ảnh chụp ở buổi cân trọng lượng hôm trước ngày so găng, Ali từng nhìn chằm chằm Liston như muốn nói "Tao sẽ đập mày tan xác". Và đúng là nó đã xảy ra. Khi Liston, một võ sĩ cũng lừng danh, bước lên võ đài, có lẽ ông đã nhớ tới ánh mắt của Ali. Thế là sau khi lãnh một cú đấm không quá mạnh, ông không thèm đứng dậy nữa.

Theo Jean-Denis Walter - nguyên Tổng biên tập tạp chí Pháp L'Équipe và là nhà sáng lập một phòng triển lãm nghệ thuật chuyên về nhiếp ảnh thể thao, đại diện cho nhiều tên tuổi lớn trong đó có Leifer - bức ảnh này đi vào lịch sử vì nó hoàn hảo về mặt hình thức.

"Cái đẹp phục vụ thông tin", Walter nhận xét. "Ánh sáng tuyệt mỹ, bố cục, định dạng vuông vắn... Leifer đứng vai kề vai với các nhiếp ảnh gia khác, nhưng chỉ mình ông chụp được khoảnh khắc ấy, bức hình xuất chúng. Leifer luôn khiêm tốn nói rằng một bức ảnh thể thao xuất sắc có 80% là nhờ vị trí đứng của người chụp với yếu tố may mắn đi kèm, 20% còn lại mới là thiên tài, bản năng và cảm quan hình ảnh của ông ấy. Nhưng hãy nhìn khuôn mặt các đồng nghiệp bên kia sàn đấu mà xem! Bức ảnh này đã làm nên tên tuổi Leifer vì nó kể trọn vẹn Ali chỉ trong một cú bấm máy: một người đàn ông đầy mãnh lực, kiêu hãnh, thậm chí là cuồng vọng. Hạ knock-out đối thủ ngay hiệp đầu thì chẳng xứng tầm ông ấy. Ali muốn nhiều hơn, muốn vinh quang tuyệt đối".

Song, bức ảnh yêu thích nhất của chính Leifer lại là một tấm khác: trận Ali thắng Cleveland Williams năm 1966 tại Houston. Thấy đèn chiếu sáng treo cao bất thường, ông quyết định gắn máy (một chiếc Hasselblad, ống kính 50 mm) lên đó để chụp từ trên xuống, bao quát cả sàn đấu lẫn vài hàng ghế đầu. Ông dành cả ngày loay hoay lắp đặt, kéo dây tới mép sàn, dán băng keo tạm bợ, phối hợp đèn flash, lắp hệ thống khí nén để bấm máy và tua phim từ xa.

Với chỉ 12 kiểu trên một cuộn phim, Leifer hiểu rằng mình phải thật bình tĩnh trước khi bấm máy. Phép màu của bức ảnh - như chính ông nói - "là do các võ sĩ ban tặng: Williams dang tay hình chữ thập như bị đóng đinh, còn Ali giơ cao nắm đấm". Hình thể học của cơ thể, trọng tài cúi xuống, đột nhiên mọi thứ thẳng hàng. Một tuyệt tác! Trông cứ như được dàn dựng, như một tác phẩm nghệ thuật đương đại.

"Nếu kho tư liệu hình ảnh về Ali đồ sộ và chất lượng đến vậy, là vì ông mang trong mình khát vọng trường tồn", Walter giải thích. "Ali chín chắn đến nỗi điên rồ khi hiểu rằng huyền thoại của ông cũng sẽ được viết bằng nhiếp ảnh. Ông không bao giờ từ chối một buổi chụp với các tay máy danh tiếng của Magnum như Thomas Hoepker hay của Life như Flip Schulke. Ông dành hàng giờ cho những buổi chụp ở phòng tập, bên gia đình, trên mái nhà ở Chicago, thậm chí là trong bể bơi để tập đấm gió. Chính điều này đã kiến tạo nên hình ảnh của ông".

Theo lẽ đó, không ngôi sao nào cống hiến cho nhiếp ảnh nhiều như Ali. Ngày nay, với các nhà vô địch lớn, có khi chỉ 15 phút là xong. Còn Ali thì hào phóng với ống kính. Ông dâng hiến, tìm kiếm sự kết nối với người chụp, giúp nhiếp ảnh gia như được truyền cảm hứng và thăng hoa.

"Nhà vô địch đã thần thánh hóa bức ảnh"

Michel Pastoureau, một nhà sử học đam mê thể thao và là đồng tác giả cuốn "Thể thao, lịch sử bằng hình ảnh từ 1860 đến nay", cho rằng bức ảnh màu của Leifer trong trận Ali và Liston quá hoàn hảo, đến mức như được dàn dựng, đôi lúc tạo ra cảm giác khó chịu.

"Nó làm mất đi một phần bạo lực", Pastoureau bình phẩm. "Ở dạng đen trắng, bức ảnh trông thật hơn, ít kịch tính hơn. Một bức ảnh thể thao phải thô ráp, hơi bẩn, bố cục không cần hoàn hảo, có thể hơi mờ. Còn ở đây thì quá chỉn chu. Phải công nhận tài năng của tác giả khi chọn đúng vị trí bên sàn đấu và bấm máy đúng thời điểm".

Thực tế, bức ảnh để đời của Leifer không lập tức trở thành biểu tượng, mà phải mất một thời gian sau, cùng với sự thăng hoa của Ali, khi chính ông trở thành huyền thoại. "Chính nhà vô địch bằng truyền thuyết và phong cách của mình đã thần thánh hóa bức ảnh, chứ không phải ngược lại", Pastoureau nói tiếp. "Nếu cùng bức hình đó mà nhân vật chính là một võ sĩ ít tên tuổi, kém cuốn hút, người ta hẳn đã quên từ lâu. Ali có tất cả: đẹp trai, ông biết điều đó và tận dụng triệt để. Ông di chuyển duyên dáng. Còn Liston tội nghiệp thì ngoại hình kém hấp dẫn hơn nhiều".

Giữa thập niên 1960 là bước ngoặt của nhiếp ảnh thể thao. Lĩnh vực này phát triển mạnh, báo chí dạng tạp chí lan tỏa rộng rãi. Ali đã hưởng lợi tối đa từ thời cuộc. Khác với Rocky Marciano, một võ sĩ vĩ đại khác với 49 trận bất bại và thống trị hạng nặng từ 1952 đến 1956, nhưng không để lại bức ảnh huyền thoại nào.

Chính xác từ 1965, thể thao vượt ra khỏi biên giới chuyên môn, mang màu sắc chính trị, xã hội. Có ánh hào quang và cả bê bối. Từ Olympic Mexico 1968, tất cả nhớ mãi nắm đấm giơ cao của Tommie Smith và John Carlos ủng hộ phong trào Black Panthers. Là người đề cao cái tôi bản thân, Ali đã biết cách khai thác hoàn hảo điều này, qua những trận đánh nổi tiếng với George Foreman ở Kinshasa hay Joe Frazier ở Manila, cũng như cả ngoài sàn đấu. Ông được xem như người tiên phong. Nếu các ngôi sao Hollywood và Elvis Presley có quyền phơi mình trước ống kính, Ali cũng có thể. Hơn nữa, ông lại sở hữu thân hình đẹp như người mẫu, cân đối, uyển chuyển, không chút thừa thãi.

Khi tự xây nên huyền thoại của riêng mình, những bức ảnh về Ali trở nên nổi tiếng toàn cầu. Ông đưa thể thao và nhiếp ảnh thể thao vào một kỷ nguyên mới. Ông đổi tên để không còn mang "tên nô lệ", sẵn sàng thách thức nhưng vẫn có thể trở thành nhân vật chính của những bức ảnh đẹp lung linh như bất kỳ một người da trắng nào. Nhờ đó, ông chinh phục mọi tầng lớp công chúng. Điều này góp phần vào cuộc chiến chống phân biệt chủng tộc của ông. Hàng loạt bức ảnh ấn tượng đã phục vụ cho sự nghiệp hoạt động của Ali.

Nếu so sánh kho ảnh của Ali và Pele - hai biểu tượng thể thao sinh cách nhau chỉ hai năm (lần lượt là 1942 và 1940) - sự khác biệt về tính cách của họ lập tức hiện rõ. Huyền thoại bóng đá người Brazil cũng rất ăn ảnh, nhưng thái độ kín đáo hơn khiến hình ảnh của ông mượt mà, ít góc cạnh.

"Đó là một áp-phích phim"

Sức hấp dẫn của khoảnh khắc Ali hạ đo ván Liston không chỉ nằm ở góc độ nghệ thuật nhiếp ảnh, mà còn là giá trị biểu tượng trong chính giới quyền Anh. Huyền thoại về ông được nuôi dưỡng qua những tấm áp-phích trên những bức tường ở các phòng tập quyền Anh khắp thế giới.

Bruno Surace, một võ sĩ quyền Anh hạng siêu trung đứng thứ 9 thế giới theo bảng xếp hạng uy tín của tạp chí Ring Magazine, tin rằng mọi đứa trẻ mới tập boxing đều đối diện ngay với hình ảnh Ali qua những bức ảnh của ông. "Tôi lớn lên cùng những hình ảnh ấy, chúng là điểm tựa của tôi trong môn quyền Anh", Surace kể. "Khi đứng trước bức ảnh Ali hạ Liston, tôi tự hỏi: 'Ông ấy là ai?' Vô thức, ở tuổi lên 6, tôi đã nghĩ rằng quyền Anh là một người đàn ông có sức hút điên cuồng đứng hiên ngang trước đối thủ đang nằm gục dưới sàn. Nếu phải định nghĩa quyền Anh, tôi sẽ đưa ra bức ảnh này. Nó không chỉ ghi lại một sự kiện thể thao, mà đúng hơn là một áp-phích phim. Trong một bảo tàng quyền Anh, nó xứng đáng có một vị trí riêng. Bức ảnh toát lên sức hút khó cưỡng. Nó biến Ali thành siêu sao và chính ông lại khiến bức ảnh trở nên choáng ngợp. Sức mạnh sân khấu của Ali trên ảnh là vĩnh cửu".

Hào quang của Ali vượt xa một VĐV thể thao. Những bức ảnh chụp Ali hậu trường, như bức ông đứng chải tóc trước gương trong một căn phòng thay đồ không tạo ra sợ hãi, ngược lại là cảm giác bay bổng. Để mô tả sự thanh lịch của một võ sĩ, ngày nay nhiều người vẫn thường nói: "Anh ta đánh quyền như Ali". Cụm từ ấy đã đi vào từ điển quyền Anh.

 

 

Những cú đánh ấn tượng của Ali

Sự vĩ đại của Ali, trước tiên không đến từ những cú đấm, mà phải là... cái miệng. Ông là một triết gia, một biểu tượng chính trị, một người hùng biết tuyên bố "tôi đẹp trai", ông vua của trash-talking (màn khẩu chiến), người tạo nên những show diễn khơi nguồn cho vô số giai thoại khó tin, và có lẽ là người đã rap từ trước cả khi rap ra đời.

Một trong những câu nói nổi tiếng mà Ali từng tự mô tả về lối đánh của ông, đó là: "Float like a butterfly, sting like a bee. His hands can’t hit what his eyes can’t see". Chúng vần với nhau đến nỗi có thể trở thành một câu rap bất hủ: "Lượn lờ như cánh bướm, chích đau như ong vò. Tay nào mà đánh trúng, nếu mắt chẳng thể trông".

Nhờ những khía cạnh đa chiều này mà đến 2025, ông vẫn rất thời sự. Tại nhiều phòng tập, chiêu "Ali shuffle" (bước nhảy Ali) - động tác di chuyển chân trước - sau cực nhanh đầy uyển chuyển đặc trưng của Ali, vừa để trêu ngươi vừa để khích đối thủ - thường được giới trẻ bắt chước.

Một minh chứng khác cho tính hiện đại của ông: cựu vô địch hạng nặng người Anh Anthony Joshua sắp thượng đài ở Ghana. Sự liên tưởng đến trận thư hùng huyền thoại giữa Ali và Foreman tại Kinshasa năm 1974 là điều hiển nhiên. Hình ảnh trận đấu ấy và nhiều khoảnh khắc khác trong cuộc đời Ali vẫn in đậm trong tâm trí giới mộ điệu.

Dù về mặt thành tích thể thao, đã có những võ sĩ vượt trội hơn ông, như Floyd Mayweather, Canelo Alvarez, Oleksandr Usyk... và trên sàn đấu, họ là những con quái vật, nhưng không "thoát" ra khỏi khuôn khổ quyền Anh. Ali thì khác, ông sở hữu món quà trời cho.

"Từ quyền Anh, Ali tạo nên nghệ thuật"

Một trận quyền Anh được xem như sự dấn thân của cuộc đời. Trong động tác tay phải gập trên ngực sau khi đánh bại Liston, Ali như muốn nói: "Tôi đã làm được! Tôi đã làm tròn bổn phận". Đó là niềm hạnh phúc tột độ, một lời khẳng định cho cú knock-out và chiến thắng. Cánh tay còn lại buông thõng bên hông, lại như thể muốn nói: "Dễ như trở bàn tay, tôi đã thắng áp đảo".

Với Mourad Merzouki, một cựu võ sĩ quyền Anh và hiện là biên đạo múa, sáng lập đoàn Kafig của Pháp từ 1996, mỗi động tác của Ali đều mang theo một thông điệp, truyền qua nhiều thế hệ. "Từng có một bức ảnh khác về Ali cũng khiến tôi xúc động: khi ông tung cú đấm móc phải, cơ bắp căng cứng, đường nét rõ ràng", Merzouki hồi tưởng. "Sức mạnh bật ra khỏi cơ thể ông. Và Ali đánh mà không phòng thủ, hoàn toàn tin tưởng vào cú đấm của mình. Ông để hở, biết chắc đối thủ không kịp đáp trả. Đó chính là điều gây ấn tượng ở Ali: sự kết hợp giữa sức mạnh nguyên thủy và tốc độ trong từng động tác".

Trong quan niệm nghề nghiệp của Merzouki, với kinh nghiệm từ boxing được gửi gắm qua việc dàn dựng những vở diễn nổi tiếng như "Boxe Boxe" 2010 hay "Boxe Boxe Brasil" 2017, khi một vũ công kết hợp được sức mạnh và sự nhẹ nhàng, đó là đỉnh cao. Không được để lộ sự nặng nề, cơ bắp phải phục vụ cho vẻ thanh thoát.

"Mọi biên đạo múa đều mơ ước có những vũ công chuyển động như Ali", Merzouki giải bày. "Ông là nghệ sĩ, với vẻ đẹp nằm trong chuyển động, như chất thơ. Ông chính là nguồn cảm hứng cho các vở diễn về quyền Anh của tôi. Khi đánh quyền, bộ pháp của Ali hoàn toàn là những bước nhảy. Từ môn thể thao của mình, ông tạo nên nghệ thuật, đưa nó vượt xa khía cạnh thể thao thuần túy. Trên sàn đấu, ông kể về cuộc đời mình, những cơn giận, những cam kết của bản thân".

Với Ali, quyền Anh tạo ra một ngôn ngữ riêng, mang đến cho khán giả một cách nhìn khác, đưa họ đi xa khỏi cuộc đấu đơn thuần giữa hai người đàn ông đấm nhau. Với sự sống động của cơ thể lẫn thần thái, cách chiếm lĩnh không gian, khiếu hài hước và tính hiện đại đi trước thời gian, Ali giống như Charlie Chaplin, một người nghệ sĩ từng chạm đến trái tim khán giả.

Hoàng Thông (theo L’Équipe)