Sau một chút bất ngờ với cách tiếp cận và cả sự dũng cảm nói tiếng Anh của chị, tôi hỏi chuyện và biết được hai mẹ con ở Thái Nguyên, cuối tuần mẹ thường đưa con xuống Hà Nội để học giao tiếp tiếng Anh với người nước ngoài

Ngày nay, các trợ lý AI tương lai, giao tiếp bằng hàng trăm ngôn ngữ, lại có khả năng sư phạm, sẽ hỗ trợ hàng triệu trẻ em tiếp cận ngoại ngữ chuẩn đồng thời giúp những bậc phụ huynh như người mẹ ở Thái Nguyên tiết kiệm chi phí và thời gian. Đây chỉ là một ví dụ nhỏ trong hàng trăm ứng dụng khác mà AI sẽ mở ra. Thay vì phải đi thư viện, học trò bất cứ nơi đâu, không kể giàu nghèo, đều có thể tiếp cận tri thức nhân loại bằng một thiết bị nhỏ cầm tay. Thay vì mở lớp dạy cho một vài em ít ỏi, kiến thức của một thầy cô giáo có thể được truyền đạt theo cách tương tác hấp dẫn nhờ AI cho đến vạn học trò.

Trong một hội nghị gần đây, Thủ tướng nêu quyết tâm "đưa AI vào giảng dạy cho học sinh ngay từ lớp 1". Nhiều phụ huynh tỏ ra lo lắng, họ sợ nếu đưa vào không đúng cách, học sinh sẽ dốt đi, lười đi, vì AI sẽ học thay. Tôi rất đồng cảm. Việc này cần làm sớm nhưng phải đảm bảo khoa học và nhân văn thì AI mới mang lại giá trị. Chủ trương trên của Chính phủ đặt ra nhiều bài toán khó nhưng cần giải cho ngành giáo dục, từ trang thiết bị (thiết bị cuối cho trò và thầy), hạ tầng kết nối, đến nội dung. Chương trình học sẽ thay đổi ra sao cho phù hợp. Chúng ta đều kỳ vọng sớm có những câu trả lời từ Bộ Giáo dục và Đào tạo.

Tuy nhiên, có một nguyên tắc bất biến trong giáo dục, là đảm bảo tính trung thực, thật thà của học trò. Lằn ranh đỏ đã được xác định: quay cóp, làm hộ là 0 điểm. Rất rõ ràng, 0 điểm cho gian lận. Như vậy, để AI làm bài thay là 0 điểm. Đưa AI vào giáo dục sớm cần đảm bảo những giá trị, mục tiêu xây dựng mầm non, và cả những nguyên tắc điểm 0 như trên được tuân thủ.

Quay lưng với công nghệ, hay ngăn cấm chưa bao giờ là biện pháp, và lịch sử đã chứng minh điều đó. Khi loài người phát minh ra lửa, có ai có thể cấm? Khi máy in xuất hiện, vương quốc Ottoman từng nỗ lực chặn đứng nhưng rốt cuộc thất bại. Công nghệ mới luôn đi trước mọi lệnh cấm, và giáo dục sẽ bị lạc hậu nếu chọn đóng cửa thay vì tìm cách cùng tiến.

AI là cuộc cách mạng tiếp theo, nó sẽ thay đổi từ năng suất lao động đến tiếp cận tri thức. Nó không phải phép màu, cũng chẳng phải hiểm họa. Vấn đề là cách chúng ta tiếp cận. Với học sinh, AI có thể là người bạn đồng hành khi luyện ngoại ngữ, là kho tra cứu kiến thức khổng lồ, là "người" luyện giao tiếp, phản hồi ngay lập tức bằng nhiều ngôn ngữ. Một đứa trẻ ở vùng sâu vùng xa, chỉ cần một chiếc điện thoại và kết nối mạng, đã có thể trò chuyện với "người bản xứ" ở bên kia bán cầu bất kỳ lúc nào. Đó là thứ mà thế hệ cha mẹ chúng từng mơ nhưng không chạm tới.

Với thầy cô, AI có thể gánh bớt việc chấm bài, tổng hợp tài liệu, gợi ý cách giảng dạy cá nhân hóa. Thời gian tiết kiệm được có thể dùng để quan tâm đến từng học trò, phát hiện những khó khăn của học trò mà một bài kiểm tra không thể nói lên.

Nhưng nếu chỉ dừng lại ở việc "tiết kiệm thời gian" hay "học nhanh hơn" thì chưa đủ. Mục tiêu của giáo dục, nhất là khi AI bước vào lớp 1, phải thay đổi. Học sinh không chỉ cần biết dùng AI, mà cần học cách lãnh đạo "đội trợ lý ảo" của mình: đặt câu hỏi, yêu cầu, kiểm chứng, và cả quyền từ chối khi câu trả lời không thuyết phục. Kỹ năng giao tiếp, tư duy phản biện, và trên hết là nền tảng nhân văn - yêu con người, biết điều gì nên, điều gì không - trở thành cốt lõi.

Ở đây, vai trò của thầy cô và cha mẹ càng quan trọng. Họ không chỉ dạy chữ, mà còn dạy cách phân biệt thật - giả, cách kiểm chứng nguồn tin, cách chịu trách nhiệm trước lựa chọn của bản thân. AI càng mạnh, con người càng phải tự rèn "cơ bắp đạo đức" và khả năng hoài nghi. Bởi AI cũng có những điểm yếu: có thể bịa đặt, đưa thông tin sai lệch, vô tình lan truyền nội dung đi ngược văn hóa hay thuần phong mỹ tục. Thậm chí, nó có thể bị lợi dụng để tạo ra các cuộc tấn công mạng hay thông tin xuyên tạc. Cấm đoán không ngăn được những nguy cơ đó, chỉ có "hệ miễn dịch" tri thức và kỹ năng mới đủ sức bảo vệ.

Đưa AI vào lớp 1, vì thế, không phải chỉ là lắp máy tính hay cài phần mềm. Đó là một cuộc cải tổ toàn diện: chương trình học, cách đánh giá, vai trò của giáo viên, thói quen của phụ huynh, và cả chính sách bảo vệ dữ liệu trẻ em. Lằn ranh đỏ vẫn là trung thực và trách nhiệm cá nhân - nguyên tắc 0 điểm cho gian lận không hề thay đổi. Nhưng thay vì nói không với AI, ta cần dạy trẻ phân biệt ranh giới giữa được hỗ trợ và bị thay thế.

Lửa từng giúp con người nấu chín thức ăn và sưởi ấm, nhưng cũng có thể thiêu rụi cả rừng. Máy in từng lan tri thức, cũng từng lan sự dối trá. AI cũng sẽ mang hai mặt như thế. Vấn đề không nằm ở công cụ, mà ở bàn tay và khối óc của người sử dụng. Nếu biết chuẩn bị từ hôm nay, lớp 1 của thế hệ tới không chỉ học cùng AI - các em sẽ học để dẫn dắt AI đến thịnh vượng, công bằng, lan tỏa tri thức và tình yêu đồng loại.

Nguyễn Duy Cừ