Bạn kể: Ngập cả thành phố, không chạy đi đâu được, đưa cả xe vào phòng khách, chặn cửa ngăn lũ, nhưng nước dâng lên, không thứ gì cản nổi. Nhà bạn vẫn may, còn người còn của. Xung quanh, đã có người bị lũ cuốn trôi.

Trên các mái nhà, nhiều gia đình đang tuyệt vọng chờ cứu, trong khi lương thực, nước uống và pin điện thoại cạn dần. Người ốm bệnh, trẻ nhỏ và phụ nữ mang thai càng khốn đốn.

Lũ sông Cầu, sông Thương lên cao, vượt hoặc chạm mức lịch sử khiến nước dồn về Thái Nguyên, Bắc Ninh. Những khu vực này vốn trũng, dễ ngập cục bộ khi mưa lớn, nhưng thường hiếm gặp những trận đại hồng thủy. Người dân dường như bị động và thiếu kinh nghiệm đối phó. Về lâu dài, sẽ cần nghiên cứu các giải pháp chống ngập bền vững, nhất là tăng khả năng thấm hút cho thành phố vốn đang bị bê tông hóa cao độ bằng việc phát triển hạ tầng xanh lồng ghép hệ thống mương cống truyền thống.

Nhưng trong vài chục giờ tới, điều quan trọng nhất là cứu người và giảm thiệt hại. Câu hỏi trực diện đặt ra là: những việc gì cấp bách phải làm ngay?

Nhiều quốc gia châu Á từng đối mặt với lũ cực đoan trên diện rộng, để lại nhiều bài học đáng giá. Trong những tình huống khẩn cấp, họ dựa vào sáng kiến tại chỗ, huy động sức dân, tự cứu trước khi được cứu. Nếu tổng hợp các bước đi và sáng kiến chi phí thấp nhưng hiệu quả có thể gói gọn trong ba từ khóa dễ nhớ: xả, nổi và kết nối. Tất cả đều có thể triển khai trong thời gian ngắn nếu được tổ chức bài bản, thông tin rõ ràng và phối hợp tổng lực nhịp nhàng.

Đầu tiên là xả bớt để giảm lũ.

Nhật Bản - nơi tôi đang sống - dù nổi tiếng về hạ tầng và công nghệ cao chống ngập lụt, trong các thảm họa quy mô lớn như lũ Niigata 2011, mưa kỷ lục Kyushu 2020 hay lũ Fukui 2022, vẫn triển khai nhiều biện pháp tận dụng sức người và sự am hiểu địa hình tại chỗ. Khi mực nước sông dâng nhanh, các đội kỹ thuật "đánh giá nhanh địa hình" dùng bản đồ Hệ thống Thông tin Địa lý - GIS (Geographic Information System map) kết hợp kinh nghiệm địa phương để xác định khu vực trũng ít dân, ruộng bỏ hoang hoặc sân thể thao, rồi chủ động mở cống hoặc phá bờ bao để nước tạm tràn vào, giảm áp cho đê chính. Đây là những "bể chứa tạm". Ở Fukuoka hay Kochi, các biện pháp này giúp giảm đỉnh lũ 15-20% mà không cần phương tiện, thiết bị lớn.

Tương tự, khi xảy ra lũ Trịnh Châu 2021, chính quyền địa phương Trung Quốc thực hiện "xả cục bộ", chủ động mở cống hoặc phá bờ bao phụ ở các khu ruộng ven sông, chia nước cho khu trung tâm đô thị.

Thái Nguyên, Bắc Ninh, ngay cả khi đã ngập diện rộng, vẫn cần tìm và mở các bờ kè và van quan trọng, để xả bớt áp lực nước ở những vùng ngập sâu nhất, kịp cứu mạng người.

Tiếp đến là các giải pháp giúp nổi.

Philippines thường xuyên hứng bão và lũ lớn, nhiều vùng nông thôn không có tàu cứu hộ chuyên dụng. Giải pháp của họ là làm bè nổi tự chế, tận dụng can nhựa 20 lít, thùng xốp, vỏ chai PET ghép lại thành "bè cứu sinh" chở được 3-4 người. Tổ chức thanh niên lập trạm cứu hộ nổi tại trường học hoặc sân thể thao cao, vừa là điểm trú tạm, vừa phân phối thực phẩm và pin sạc. Ở Thái Lan, người dân gắn chai nhựa rỗng vào mặt dưới giường, tủ hoặc bàn, giúp đồ đạc nổi khi nước dâng. Họ còn phát triển dạng mô-đun dễ ghép nối để nhiều hộ cùng chia sẻ, tiết kiệm hơn so với làm riêng lẻ.

Ở Philippines và Indonesia, người dân dùng ống PVC cắt dọc một nửa, gắn chân cửa rồi lót nilon, chèn giẻ vải; khi nước dâng, nước tự ép nilon khít lại, chặn dòng ngược vào nhà. Một thợ cơ khí địa phương có thể giúp hàng chục hộ lắp đặt trong vài tiếng. Trạm cứu hộ nổi tại sân cao vừa là nơi trú tạm, vừa phân phối lương thực, thuốc men, pin sạc. Một "đảo nổi" gần khu ngập sâu có thể giúp hàng chục người tránh lũ an toàn chờ cứu hộ.

Kế đến là kết nối và giải cứu thông qua duy trì nguồn thực phẩm, nước.

Ở Ấn Độ, khi lũ Kerala 2018 khiến toàn vùng mất điện và viễn thông, người dân sáng tạo "mạng dây cứu hộ" (lifeline), căng dây dù hoặc dây điện cũ nối từ mái nhà sang khu cao, vừa làm lối di chuyển, vừa chuyển thực phẩm, thuốc, nước và vật dụng y tế bằng ròng rọc đơn giản. Một số nơi ở Thái Nguyên cũng đã áp dụng cách này để ra khỏi vùng ngập sâu mà không phải chờ thuyền cứu hộ.

Sau bão Haiyan ở Philippines, thiết bị lọc nước tự chế từ hai chai nhựa, cát, than củi, vải lọc giúp dân dùng nước tạm thời. Indonesia và Ấn Độ còn dùng lưới lọc thô kết hợp bình chứa sẵn muối khử trùng để tạo nước uống tạm, hiệu quả và an toàn tức thì để sinh tồn.

Duy trì thông tin liên lạc cũng mang ý nghĩa sống còn.

Ở Ấn Độ, người ta truyền tin bằng loa tay và cờ hiệu ba màu: xanh an toàn, vàng cảnh báo, đỏ cần cứu trợ. Một số nơi còn chia màu theo loại cần ứng cứu gấp - như thiếu nước, thuốc hay pin - giúp cứu hộ phân định nhanh và đúng.

Ở các khu vực ngập hiện tại, nơi nhiều hộ mắc kẹt trên mái, tấm vải đỏ treo cao có thể giúp xuồng cứu hộ định vị từ xa. Cộng đồng hoàn toàn có thể tự tổ chức hệ thống tín hiệu tạm thời cho mình, hoặc lực lượng cứu hộ có thể giúp định ra mã code thống nhất này.

Về liên lạc qua mạng, Thái Lan và Malaysia từng huy động cộng đồng cập nhật độ sâu nước qua Line, Facebook, Google Maps, tạo bản đồ ngập thời gian thực, tận dụng UAV, camera an ninh, ảnh vệ tinh, flycam của chính quyền hoặc dân quân kết hợp ảnh người dân... để cập nhật. Chỉ sau vài giờ, nhóm cứu hộ đã có bản đồ sống động hơn bất kỳ hệ thống cảm biến nào, xác định khu vực cần cứu trợ gấp.

Sạc điện cho thiết bị cũng là vấn đề then chốt. Có thể tổ chức các "trạm sạc pin cộng đồng" bằng cách tận dụng xe ôtô bán tải kiểu hybrid điện-xăng làm trạm sạc di động, cung cấp điện cho đèn pin, điện thoại cả khu phố. Xe còn giúp kéo bè mini, vận chuyển đồ cứu trợ nhanh trong lũ cạn hoặc lũ nông. Trong tình huống mất điện và gián đoạn viễn thông, điểm sạc cộng đồng, tín hiệu cờ, sơn đánh dấu vị trí cứu trợ giúp cứu hộ định vị người cần.

Với các địa phương đang gánh lũ hôm nay - và cả những trận lũ sau này - tùy vào giai đoạn và mức độ, có thể áp dụng ngay năm hướng hành động: tạm xả áp cục bộ ở khu trũng ít dân, lập đảo cứu trợ nổi từ vật liệu sẵn, dựng đập mini bằng bao đất hoặc mùn gỗ khô để chặn dòng lũ vào nhà, tổ chức điểm sạc khẩn cấp từ ôtô và ắc-quy, định vị người mắc kẹt, tiếp cận theo bản đồ cộng đồng.

Từ kinh nghiệm quốc tế đến hành động địa phương, có thể thấy trong khủng hoảng, không quốc gia nào đủ nguồn lực để phản ứng hoàn hảo. Những sáng kiến nhỏ, nếu được tổ chức đúng lúc, có thể làm nên kỳ tích và cứu được mạng người trong dòng nước dữ.

Tô Kiên