Khi đó có một cô điều dưỡng bảo: "Giọng anh như trên tivi". Tôi tự hào âm ỉ. Sau này bình tĩnh nghĩ lại thấy cũng bình thường. Phát thanh viên cả nước lúc bấy giờ phải nói giọng Hà Nội, vì giọng Hà Nội được coi là "chuẩn", nên với cô ấy, ai nói giọng Hà Nội thì đều "giống trên tivi", chẳng phải lời khen gì đặc biệt.

Nhưng có thật giọng Hà Nội "chuẩn" không? Tôi nghĩ là không. Sai nhiều lắm. Không phải người Hà Nội bây giờ mới nói sai - để mà đổ tại do người nhập cư đến - người Hà Nội xưa đã nói sai rồi. Bà tôi, người Hà Nội gốc, thường gọi cái chân là "cái chưn".

Tôi và phần đông người Hà Nội phát âm sai (s và x), (r và d, gi), (tr và ch)... Sa trong sa mạc với xa trong đi xa, tôi thấy y như nhau! Run rẩy với giun dế cũng vậy. Rồi trở và chở. Nhưng tôi phát âm tốt các phụ âm n, l và b, p; không phải hỏi "nờ cao hay nờ thấp, bê bò hay bê phở".

Sau này tình trạng lẫn lộn n - l xuất hiện ở Thủ đô. Có một dạo, truyền thông và mạng xã hội thường dùng cụm từ "Hà Lội" như một sự pha trò ý nhị. Tôi thấy quả là một từ đắt giá. Một là nó nói lên cách phát âm nhầm lẫn của khá nhiều người Hà Nội hiện nay. Thứ hai, "lội" chỉ sự bơi - lội, hàm ý Hà Nội bây giờ thường xuyên bị ngập.

Đấy mới chỉ là ở Hà Nội, còn các vùng miền khác trên khắp cả nước, sẽ còn rất nhiều câu chuyện về chuẩn phát âm. Việc một Sở Giáo dục địa phương nhận ra khuyết điểm của địa phương mình và quyết tâm khắc phục thật sự là tấm gương đáng học hỏi. Tuy nhiên ta cũng thấy ngay đây là một việc rất khó khăn.

Khó khăn đầu tiên là tạo ra sự đồng thuận trong cách nhìn nhận vấn đề.

Nhiều người tưởng rằng, lẫn lộn n và l là nói ngọng. Là một bác sĩ, tôi cho đây là sự nhầm lẫn về ngữ âm. Trong các bệnh lý về phát âm có nói ngọng, nói lắp và nói nhịu, thì nói lắp và nói nhịu do vấn đề về thần kinh, còn nói ngọng do khiếm khuyết về cấu trúc bộ máy phát âm. Ta thấy trẻ nhỏ 2-3 tuổi ngọng líu ngọng lô, lớn lên thì hết. Cá biệt có trẻ như con gái tôi, hết lớp 1 vẫn không phát âm được chữ c, cô giáo nói thành tô giáo. Mãi sau này cháu mới nói đúng.

Tìm hiểu sâu về vấn đề này, tôi thấy nhiều vấn đề thú vị. Ví dụ nhầm lẫn n và l hầu như chỉ gặp ở Đồng bằng Bắc Bộ, còn r và g (cá rô và cá gô) chỉ gặp ở Đồng bằng sông Cửu Long, v và gi (đi về và đi giề) lại hay gặp ở Sài Gòn. Người miền Trung ít khi nhầm về mặt từ vựng, nhưng giọng địa phương của họ hơi khó nghe...

Nhiều người Nghệ An - Hà Tĩnh có thể "trọ trẹ" như chim hót khi gặp nhau, nhưng quay sang nói chuyện với tôi, họ đổi giọng lập tức, gần giống giọng Hà Nội - dễ nghe hơn. Người Sài Gòn "dzui dzẻ" với nhau, nhưng khi viết, họ sẽ chuyển thành "vui vẻ". Tương tự, có những người Hưng Yên, Nam Định lẫn lộn l-n trong khi nói, nhưng vẫn viết đúng các chữ chứa hai phụ âm này. Có thể do văn hóa phát âm địa phương không phân biệt l-n, khiến người dân nói sai, mà không nhận thức được là sai, ngay từ khi bập bẹ học nói.

Có lẽ trong số các nhầm lẫn về phát âm, dù là do sai chính tả hay phương ngữ, thì l-n là khó sửa nhất, và cũng thường gây khó chịu nhất cho người nghe.

Như vậy, nói ngọng là vấn đề của từng cá nhân, còn cả một vùng miền cùng sai, thì có thể xuất phát từ một số nguyên nhân: nhầm lẫn về mặt ngôn ngữ (liên quan đến đúng - sai chính tả), phát âm giọng địa phương (liên quan nhiều đến tính phương ngữ, đặc trưng văn hóa vùng miền).

Nếu đồng thuận trong cách nhìn nhận này, ta sẽ thấy vấn đề thứ hai: cái gì thuộc về phương ngữ thì không nên kỳ thị - đặc biệt là khi ngôn ngữ được sử dụng trong không gian riêng của địa phương đó; nhưng cái gì sai thì cần sửa. Và đây không phải là vấn đề của riêng Hưng Yên, các địa phương khác cũng nên hình thành phong trào sửa phát âm cho chuẩn từ các lớp bé nhất, lúc đang tập nói. Khi trẻ lớn lên, phát âm sai trở thành một thói quen, rất khó sửa.

Kế hoạch của Hưng Yên cũng vô tình tạo nên cuộc bàn luận rộng hơn về việc lấy tiếng vùng nào làm tiếng chuẩn cho cả nước. Ở các quốc gia rộng lớn, có nhiều phương ngữ khiến người các vùng khác nhau nói không hiểu nhau, thì họ lấy tiếng của thủ đô làm chuẩn, để dễ thống nhất. Còn Việt Nam không quá rộng, sự khác biệt giữa các miền không lớn, thì không nên đặt nặng tiếng nào là chuẩn, mà nên lấy chuẩn chính tả, đặc biệt là trong ngôn ngữ viết.

Tiếng Việt ngày nay bị nói sai và viết sai tràn lan, tôi nghĩ do nhiều nguyên nhân: do không phân biệt được ngôn ngữ nói và ngôn ngữ viết - phương ngữ và tiếng phổ thông; do sự cẩu thả trong thói quen sử dụng ngôn ngữ... Và một nguyên nhân quan trọng là do người dùng không hiểu nghĩa gốc của từ, chỉ dựa vào âm đọc, nên mới hồn nhiên nói sai rồi viết sai.

Tiếng Việt, do hoàn cảnh lịch sử để lại, có đến trên 60% từ vựng có nguồn gốc từ tiếng Hán, thì việc nắm vững từ gốc Hán Việt cũng sẽ giúp giảm đi rất nhiều việc nói sai viết sai. Ta hãy nhìn tấm gương các nhà văn hóa lớn của đất nước, những người biết cả tiếng Hán và tiếng Pháp, thì các cụ vẫn nói và viết tiếng Việt rất chuẩn. Có nhà nghiên cứu người Pháp kể đã chứng kiến nhà văn hóa Đặng Thai Mai dự hội thảo: nghe bằng tiếng Pháp nhưng ghi chú vào sổ tay bằng tiếng Hán.

Ngôn ngữ là biển cả mênh mông, trong đó phương ngữ là một đặc thù văn hóa, không đáng bị bài xích. Nhưng mỗi người Việt đều cần cố gắng dùng tiếng Việt cho đúng. Có như vậy sự trong sáng, chuẩn xác của tiếng Việt mới được đảm bảo, duy trì.

Quan Thế Dân