Thấy vậy tôi hỏi: "Chuyên môn tiến sĩ của anh liên quan thế nào đến vị trí ứng tuyển?", anh lúng túng không trả lời được.

Cuối cùng, chúng tôi từ chối, dành chỗ cho người có chuyên môn phù hợp hơn, và hy vọng bằng tiến sĩ của anh có cơ hội sử dụng vào công việc nghiên cứu, giảng dạy bậc cao.

Bằng tiến sĩ lẽ ra phải là biểu tượng của nghiên cứu và sáng tạo, trong một số trường hợp lại bị coi là "tấm vé danh vọng". Không ít công chức, quan chức chạy theo học vị để trang trí hồ sơ cá nhân, khiến cho học thuật bị hình thức hóa, trong khi chất lượng nghiên cứu sinh, đội ngũ hướng dẫn và mô hình đào tạo tiến sĩ theo hướng thực chất vẫn còn nhiều khoảng trống.

Tôi từng chứng kiến nhiều tiến sĩ được bổ nhiệm vào các vị trí thiết kế, xây dựng chính sách nhưng không vận dụng chuyên môn được đào tạo. Trong khi đó, những công chức có tư duy nghiên cứu, kỷ luật khoa học, năng lực đọc hiểu tốt thì chỉ cần một thời gian ngắn đã tiếp cận nhanh chóng với công việc quản lý, tư vấn chính sách. Họ mới chính là giá trị thật mà bất kỳ cơ quan nhà nước nào cũng cần.

Căn bệnh "sính bằng cấp" không mới, nhưng ngày càng nhức nhối khi lan vào đội ngũ công chức. Với quan niệm "có bằng vẫn hơn", xã hội dễ rơi vào bẫy đánh giá con người qua danh vị chứ không qua năng lực và cống hiến thực tế. Tình trạng này làm méo mó cả môi trường học thuật: mua bán luận án, thuê viết, biến nhiều giáo sư, phó giáo sư thành "người bảo kê" hơn là nhà khoa học. Khi luận án tiến sĩ không còn là công trình nghiêm túc mà chỉ là chiếc "vé thông hành", học thuật sớm muộn cũng bị tha hóa.

Nghị quyết 71 của Bộ Chính trị chạm đúng điểm nghẽn: "Tăng cường quản lý chất lượng gắn với chính sách hỗ trợ phù hợp đối với đào tạo tiến sĩ, đào tạo các ngành sư phạm, sức khỏe, pháp luật và các ngành trọng điểm; quy định chặt chẽ việc học tiến sĩ đối với cán bộ, công chức".

Câu cuối đặc biệt đáng chú ý. Nếu hiểu sai tinh thần này, người ta dễ cực đoan cho rằng phải "ngăn" công chức đi học tiến sĩ. Tôi hiểu NQ71 muốn nhấn mạnh: học tiến sĩ phải đúng chỗ, đúng người, đúng mục đích. Trong cơ quan nhà nước, nhiều vị trí không đòi hỏi học vị tiến sĩ, nhưng ở những nơi cần tham mưu chiến lược, nghiên cứu chuyên sâu, xây dựng luật pháp, thì tiến sĩ thực thụ sẽ là nguồn lực quý giá.

Thực tế thế giới cho thấy tiến sĩ có vai trò thiết thực trong bộ máy công quyền. Tại Mỹ, theo dữ liệu của Doctorate Recipients from U.S. Universities: 2023, có khoảng 7-9% tiến sĩ làm việc trong các cơ quan chính phủ, trực tiếp tham gia hoạch định chính sách công. Ở nhiều nước châu Âu, con số này dao động 6-10% (Eurostat). Họ là những chuyên gia đầu ngành, có chuyên môn cao, giúp bộ máy nhà nước ra chính sách dựa trên bằng chứng khoa học.

Trong khi đó, theo một báo cáo của Bộ Nội vụ năm 2022, ở Việt Nam, tỷ lệ tiến sĩ làm việc trong hệ thống công chức chỉ khoảng 0,63% - một con số rất thấp. Khoảng trống này khiến chính sách đôi khi thiếu cơ sở nghiên cứu chuyên sâu, thiếu hàm lượng khoa học. Điều đó giải thích vì sao NQ71 nhấn mạnh đến "quy định chặt chẽ việc học tiến sĩ đối với cán bộ, công chức": không để tiến sĩ bị lạm dụng hình thức, nhưng cũng phải khuyến khích đúng chỗ để nâng cao chất lượng điều hành nhà nước.

Song song với việc siết quản lý, điều then chốt là nâng cao chất lượng nghiên cứu sinh và đội ngũ hướng dẫn. Một luận án nghiêm túc phải giải quyết được vấn đề khoa học hoặc thực tiễn có giá trị, chứ không phải là những công trình "xếp ngăn tủ". Vì vậy, cần siết chuẩn đầu vào - đầu ra, đồng thời nâng cao trách nhiệm và uy tín học thuật của giảng viên hướng dẫn để chất lượng nhân lực không đo bằng số lượng luận án mà bằng những đóng góp cụ thể cho tri thức và xã hội.

Một hướng đi quan trọng là phát triển mô hình tiến sĩ ứng dụng (professional doctorate) vốn phổ biến ở nhiều nước, buộc nghiên cứu sinh giải quyết bài toán thực tiễn trong quản lý, công nghệ, pháp luật, giáo dục... Nhờ đó, công chức hay nhà quản lý không chỉ có tư duy khoa học mà còn có kỹ năng thực chiến để hoạch định chính sách.

Nếu buông lỏng, xã hội sẽ còn chứng kiến thêm những "tiến sĩ giấy" vô hồn; nhưng nếu cực đoan hạn chế lại đánh mất cơ hội xây dựng đội ngũ công chức học thuật vững vàng. Giải pháp chỉ có thể là sự cân bằng: khuyến khích công chức học tiến sĩ khi gắn trực tiếp với nhu cầu cơ quan, tuyển dụng - bổ nhiệm dựa vào khung năng lực thay vì tấm bằng, và đặc biệt là đổi mới đào tạo tiến sĩ theo hướng ứng dụng để mỗi luận án đều có giá trị thực sự cho ngành nghề và chính sách.

Tôi cho rằng, tiến sĩ đúng chỗ sẽ mang lại lợi ích lớn. "Đúng" ở đây không phải chỉ là tấm bằng, mà là sự phù hợp với sứ mệnh công việc, với lợi ích của cơ quan và xã hội. Khi tiến sĩ trở về đúng vị trí - gắn với nghiên cứu, sáng tạo, tư vấn chính sách - thì lúc ấy xã hội mới có thể tôn trọng thực chất, và học thuật mới giữ được sự trong sạch.

Hoàng Ngọc Vinh