Tôi đã nghĩ con háo hức, nhưng không, cháu giải thích: "Con cần đến trường đầu tiên, giành chỗ ngồi ngay dưới gốc cây, cho đỡ nắng". Cháu nói, đó là "kinh nghiệm sâu sắc" được rút ra từ những lễ khai giảng chủ yếu là "văn nghệ và phát biểu".

Nhận xét của con trẻ khiến tôi bật cười và quyết định sẽ ở lại trường, dự lễ với các con. Sau hơn hai tiếng chờ đợi dưới cái nắng oi bức tháng 9, tôi thấm thía sự lo xa của con mình.

Trên sân trường rực rỡ cờ và hoa, lũ trẻ ngồi xếp hàng ngay ngắn trên ghế nhựa từ 7h sáng, khi khách mời còn chưa tới. Buổi lễ bắt đầu từ 8h với các tiết mục văn nghệ, nghi thức chào cờ, và các bài phát biểu. Nhiều đứa trẻ bắt đầu ngọ nguậy hoặc ngáp ngủ khi chương trình mới chỉ diễn ra được hai phần ba.

Năm nay, Sở Giáo dục và Đào tạo TP HCM vừa ban hành văn bản yêu cầu không nhận hoa chúc mừng trong lễ khai giảng năm học 2025-2026. Đây là động thái cụ thể hóa tinh thần thực hành tiết kiệm, chống lãng phí, đồng thời trả lại sự giản dị cần có cho ngày khai trường. Theo chỉ đạo, các cơ sở giáo dục sẽ hạn chế tối đa việc trang trí cầu kỳ, không nhận hoa từ cơ quan, đoàn thể, doanh nghiệp hay phụ huynh. Hoa chỉ được sử dụng ở những vị trí thật sự cần thiết để tạo điểm nhấn. Quan trọng hơn, Sở kêu gọi phụ huynh và doanh nghiệp chuyển các khoản chi cho hoa thành ủng hộ quỹ khuyến học hoặc cứu trợ đồng bào miền Trung đang gánh chịu hậu quả nặng nề của bão số 4, số 5.

Quy mô của sự thay đổi này không hề nhỏ. TP HCM có hơn 1.500 trường học các cấp, mỗi trường trước nay thường nhận hàng chục lẵng hoa trong lễ khai giảng. Ước tính mỗi lẵng hoa trị giá trung bình khoảng một triệu đồng, tổng cộng có thể lên đến hàng chục tỷ đồng - khoản chi phí xã hội lớn cho một buổi sáng. Trong khi đó, thành phố vẫn còn hơn 70.000 học sinh có hoàn cảnh khó khăn, gần 15% số đó có nguy cơ bỏ học nếu không được hỗ trợ học bổng hoặc điều kiện học tập. Chỉ cần một phần số tiền mua hoa được chuyển hướng, hàng nghìn em nhỏ sẽ có thêm cơ hội được đến trường trọn vẹn.

Chủ trương của TP HCM không mới lạ gì mà là một mong đợi từ lâu chưa được thực hiện. Xã hội đã nhiều lần tranh luận về việc lễ khai giảng ở ta nặng hình thức. Một khảo sát trên truyền thông năm 2023 cho thấy có đến 65% phụ huynh phản ánh lễ khai giảng của con kéo dài hơn 90 phút, trong khi 70% học sinh cho rằng "phần phát biểu quá dài, ít liên quan đến học sinh".

So sánh với các nước lân cận, ta thấy sự khác biệt rõ rệt. Ở Nhật Bản, lễ khai giảng chỉ khoảng 30 phút. Ở Hàn Quốc, khai giảng thường diễn ra trong lớp học, sau đó học sinh bước ngay vào tiết học đầu tiên, coi đó là cách khởi động tự nhiên cho một năm mới.

Những nền giáo dục tiên tiến đều đề cao sự ngắn gọn, trang nghiêm và lấy học sinh làm trung tâm. Trường học ở Việt Nam vẫn mắc kẹt trong vòng xoáy của sự phô trương hình thức, cần dựng sân khấu lớn, mời khách mời đông đảo, báo cáo thành tích dài dòng, thậm chí thuê cả đơn vị sự kiện chuyên nghiệp, biến lễ khai giảng thành một buổi trình diễn hơn là ngày hội học trò.

Theo một báo cáo của UNESCO, những lễ khai giảng giản dị, lấy học sinh làm trung tâm giúp tăng 20-30% sự gắn bó của các em với trường lớp trong học kỳ đầu tiên. Sự gắn bó ấy quan trọng hơn bất kỳ "phông bạt" cầu kỳ nào, vì nó góp phần vun đắp thái độ, tinh thần học tập của học sinh suốt cả năm.

Từ thực tế ấy, tôi cho rằng cần một "chuẩn mới" cho lễ khai giảng văn minh. Trước hết, nên giới hạn thời lượng trong khoảng 60 phút. Các bài phát biểu, nếu có, cần ngắn gọn, trực diện, ưu tiên lời chúc mừng và thông điệp định hướng. Hạn chế tối đa sự phô trương - không cần dựng sân khấu quá hoành tráng, phông màn cầu kỳ, chỉ cần sân trường quen thuộc, lớp học thân quen. Học sinh cần được đặt ở vị trí trung tâm, thay vì đóng vai khán giả, chỉ ngồi xem và vỗ tay thụ động. Nên đẩy mạnh việc ứng dụng công nghệ, truyền trực tiếp lễ khai giảng quốc gia, để học sinh trên cả nước cùng hòa chung một khoảnh khắc. Những giải pháp này không quá khó, quan trọng là sự kiên quyết của ngành giáo dục và sự đồng thuận của phụ huynh, xã hội.

Trường học không chỉ là nơi truyền đạt kiến thức, mà còn là nơi thầy cô lắng nghe học trò bằng cả trái tim - ngay từ ngày khai giảng đầu tiên.

Nguyễn Bá Hội