Biến di sản thành nguồn lực phát triển đất nước

Sức mạnh mềm làm nên vị thế văn hóa Việt Nam

Cách đây 80 năm, ngày 23/11/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký Sắc lệnh số 65/SL “Về bảo tồn cổ tích trong toàn cõi Việt Nam”. Đây là Sắc lệnh đầu tiên của chính thể mới về bảo tồn di sản văn hóa dân tộc, đặt nền móng cho sự nghiệp bảo vệ di sản văn hóa. Xuất phát từ ý nghĩa lịch sử đó, ngày 24/2/2005, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 36/2005/QĐ-TTg, lấy ngày 23/11 hàng năm là Ngày Di sản văn hóa Việt Nam.

Lễ rước văn tại Di tích quốc gia đặc biệt Văn Miếu – Quốc Tử Giám. Ảnh: Văn Miếu

Tròn 20 năm tổ chức Ngày Di sản văn hóa Việt Nam, mỗi năm đều là dịp để tôn vinh những thành tựu đạt được trong việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa, đồng thời nhấn mạnh vai trò quan trọng của cộng đồng chung tay gìn giữ, phát huy giá trị di sản của dân tộc.

Với bề dày hơn 4.000 năm lịch sử, Việt Nam sở hữu hệ thống di tích, danh lam thắng cảnh, di sản văn hóa vô cùng phong phú. Cùng với việc hoàn thiện hành lang pháp lý, cơ chế quản lý, các di sản đã được kiểm kê, lập hồ sơ công nhận và ngày càng tỏa sáng, phát huy giá trị. Di sản không chỉ còn là ký ức, mà đã trở thành nguồn lực, sức mạnh mềm làm nên vị thế văn hóa Việt Nam.

Theo thống kê, đến nay, cả nước đã xếp hạng được hơn 10.000 di tích cấp tỉnh, TP; hơn 3.600 di tích quốc gia, 130 di tích quốc gia đặc biệt, trên tổng số hơn 40.000 di tích; khoảng 7.000 di sản văn hóa phi vật thể đã được kiểm kê, trong đó có 534 di sản đã được ghi vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Cùng với đó, hệ thống bảo tàng trên cả nước đã phát triển đến nay gồm 204 bảo tàng, trong đó 127 bảo tàng công lập, 77 bảo tàng ngoài công lập, đang lưu giữ, phát huy giá trị trên 4 triệu hiện vật với hơn 300 bảo vật quốc gia.

Đáng chú ý, nhiều di sản của Việt Nam đã được UNESCO ghi danh, tạo sức hấp dẫn lớn, quảng bá hình ảnh văn hóa, du lịch tới bạn bè quốc tế. Riêng trong năm 2025, Việt Nam có 2 di sản được UNESCO ghi danh gồm Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm, Côn Sơn, Kiếp Bạc (thuộc địa bàn các tỉnh Quảng Ninh, Bắc Ninh và TP Hải Phòng) là di sản thế giới liên tỉnh và bộ sưu tập của nhạc sĩ Hoàng Vân được UNESCO công nhận là di sản tư liệu thế giới.

Thứ trưởng Bộ VHTT&DL Hoàng Đạo Cương cho biết, việc các di sản văn hóa được xếp hạng, ghi danh ở cấp độ địa phương, quốc gia, quốc tế đã khơi dậy niềm tự hào và khuyến khích mạnh mẽ cộng đồng có di sản, các cấp chính quyền địa phương, toàn xã hội quan tâm, chủ động tham gia bảo vệ phát huy giá trị di sản.

Biến di sản thành tài sản

Từ những giá trị truyền thống được bảo vệ, các di sản văn hóa đã trở thành nguồn lực tinh thần và kinh tế, đóng góp vào phát triển kinh tế - xã hội, tạo việc làm cho người lao động, đồng thời góp phần định hình bản sắc Việt Nam, thúc đẩy du lịch cũng như công nghiệp văn hóa. Bộ trưởng Bộ VHTT&DL Nguyễn Văn Hùng cho biết, chúng ta đã chuyển từ tư duy “giữ gìn” sang tư duy “biến di sản thành tài sản” và có nhiều cách làm sáng tạo.

Hoạt cảnh tại di tích Nhà tù Hỏa Lò mang đến cho du khách nhiều trải nghiệm thú vị.

“Đơn cử, nếu như di tích Nhà tù Hỏa Lò trước đây chỉ được biết đến là nơi giam giữ tù nhân, thì nay, với cách làm sáng tạo của Hà Nội, bằng các hoạt cảnh, các loại hình nghệ thuật, địa điểm này đã trở thành nơi thu hút du khách không chỉ để tìm hiểu lịch sử mà còn cảm nhận tinh thần hy sinh, lòng trung kiên của các thế hệ cách mạng tiền bối. Đây là một cách làm hiệu quả” – Bộ trưởng Nguyễn Văn Hùng nêu dẫn chứng.

Tương tự, Quần thể danh thắng Tràng An (Ninh Bình) từ khi được vinh danh là di sản thế giới đã mang lại đóng góp rất lớn cho ngân sách địa phương, trở thành điểm đến nổi bật. Từ sức hút của di sản Tràng An, Ninh Bình được chọn làm điểm nhấn du lịch, phim trường, hay trung tâm chuyển đổi cơ cấu kinh tế qua du lịch và di sản.

Mặc dù vậy, quá trình đô thị hóa, phát triển kinh tế thị trường cũng đặt công tác bảo tồn di sản văn hóa trước nhiều thách thức. Thời gian qua, trên địa bàn cả nước xảy ra liên tiếp nhiều vụ xâm hại di tích, bảo vật quốc gia gây hậu quả nghiêm trọng. Trong đó nghiêm trọng nhất là vụ phá hoại bảo vật quốc gia ngai vua triều Nguyễn tại điện Thái Hòa thuộc quần thể di tích Cố đô Huế hồi tháng 5/2025 hay lăng mộ vua Lê Túc Tông - một di tích quan trọng thuộc Khu di tích quốc gia đặc biệt Lam Kinh, tỉnh Thanh Hóa bị đào bới với mục đích tìm cổ vật. Trước đó, vụ hỏa hoạn tại chùa Xuân Lũng (hay còn gọi là chùa Phổ Quang), tỉnh Phú Thọ đã làm hư hỏng bảo vật quốc gia bàn thờ Phật bằng đá, gây tiếc nuối cho những người làm công tác di sản.

GS.TS Đỗ Thanh Bình - nguyên Trưởng khoa Lịch sử, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội băn khoăn, ở một số địa phương, công tác quản lý, bảo vệ di tích vẫn còn thiếu chặt chẽ, làm nảy sinh tình trạng lộn xộn, phức tạp, ảnh hưởng đến di tích và bảo quản, tu bổ và phục hồi di tích. Một số nơi có tình trạng đưa các hiện vật, đồ thờ, nội thất không phù hợp vào di tích. Một số nơi có tình trạng mất cắp di vật, cổ vật gây ảnh hưởng tới giá trị cũng như việc gìn giữ các yếu tố gốc, giá trị văn hóa lịch sử của di tích đó.

Học sinh tham trưng bày khảo cổ từ di tích Vườn Chuối tại Bảo tàng Hà Nội.

Trong bối cảnh đó, Luật Di sản văn hóa 2024 có hiệu lực từ 1/7/2025 được coi là giải pháp quan trọng để ngăn chặn tình trạng xâm hại di tích, di sản, đồng thời phát huy giá trị di sản, khai thác sức mạnh nội sinh để phát triển đất nước phồn vinh, thịnh vượng và bền vững. Một trong những đột phá quan trọng của Luật Di sản văn hóa 2024 là mở rộng các quy định liên quan đến phát huy giá trị di sản văn hóa, khai thác và sử dụng di sản, thúc đẩy hợp tác công tư và thành lập Quỹ bảo tồn di sản văn hóa. Điều này tạo cơ chế thu hút tối đa các nguồn lực cho hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa.

Theo PGS.TS Đỗ Văn Trụ - Chủ tịch Hội Di sản Văn hóa Việt Nam, Luật Di sản văn hóa 2024 đã đề cao yếu tố cộng đồng và trách nhiệm xã hội. Di sản muốn phát huy hiệu quả phải dựa vào chính cộng đồng. Thực tiễn ở nhiều quốc gia lớn như Mỹ, Anh, Đức… cho thấy, dù đất nước giàu có nhưng công tác bảo tồn di sản của họ cũng làm theo hướng xã hội hóa, dựa vào cộng đồng. “Di sản không chỉ tiêu tiền, mà phải từ di sản làm ra tiền, tạo ra lợi ích thiết thực cho cộng đồng, cho phát triển kinh tế” - PGS.TS Đỗ Văn Trụ nói.

Cục trưởng Cục Di sản văn hóa (Bộ VHTT&DL) Lê Thị Thu Hiền cho rằng, để phát huy bền vững giá trị di sản văn hóa, tạo ra nhiều giá trị mới, trong thời gian tới, cần tổ chức thực hiện tốt, có hiệu quả Luật Di sản văn hóa 2024; tuyên truyền, phổ biến, nâng cao nhận thức của toàn xã hội về ý thức bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa.

Cùng với đó, thực hiện có hiệu quả dự án số hóa di sản văn hóa Việt Nam, tư liệu hóa hệ thống tài liệu và xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về di sản văn hóa, số hóa di sản văn hóa... phục vụ cho công tác lưu trữ, bảo tồn, vận hành, kết nối, khai thác chia sẻ dữ liệu liên thông trên toàn quốc. Qua đó thực hiện mục tiêu để mỗi di sản văn hóa của Việt Nam đều có hiện diện số và hình thành bản di sản số để người dân, khách du lịch có thể truy cập thuận lợi trên môi trường số, phát huy giá trị di sản văn hóa dân tộc trên môi trường điện tử trong kỷ nguyên mới.

Thiện Quang