Chiều 21/11, bên lề Diễn đàn Chuyển đổi số trong vận hành và bảo đảm an toàn hồ đập do Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi tổ chức, tiến sĩ Nguyễn Quốc Dũng, Phó chủ tịch Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam, cho rằng nhiều nguyên nhân khiến lũ lụt ở miền Trung trở nên nghiêm trọng.

Lượng mưa những ngày qua vượt kỷ lục hàng chục năm, kéo dài 2-3 ngày khiến hồ chứa và vùng trũng đã bão hòa, mưa xuống bao nhiêu nước đổ về bấy nhiêu. Lũ còn chồng lũ khi các đợt mưa liên tiếp, trong khi quy trình vận hành hồ hiện nay chủ yếu dựa trên mô hình lũ đơn, chưa theo kịp thực tế biến đổi khí hậu.

Về vận hành hồ chứa, ông Dũng cho rằng "điều đáng lo là ai cũng đúng", chủ đập khẳng định làm đúng quy trình, Ban Chỉ huy phòng chống thiên tai cũng ra lệnh đúng quy định. Nhưng địa phương lại thiếu đội ngũ tư vấn, đủ chuyên môn thủy văn, thủy lực để tham mưu chủ tịch tỉnh quyết định xả lũ sớm.

Phần lớn cán bộ tham mưu hiện nay thuộc các Sở Nông nghiệp hoặc Công Thương, không phải chuyên gia chuyên sâu. Ông Dũng gợi ý Việt Nam có thể học Nhật Bản, Trung Quốc - nơi có văn phòng thủy văn tại cơ sở. Nếu chưa thể triển khai ngay, địa phương nên thuê tư vấn bên ngoài bằng nguồn xã hội hóa.

Một khó khăn khác là mâu thuẫn lợi ích. Ông Dũng đặt câu hỏi nếu xả lũ sớm nhưng sau đó không mưa, thiếu nước sản xuất điện, ai chịu trách nhiệm? Trong quá khứ đã từng có thủy điện xả sớm khiến hồ cạn, không phát đủ điện và bị phạt nặng vì thiếu công suất.

Hiện quy trình vận hành hồ được thiết kế theo nguyên tắc đầu vụ phải hạ mực nước đón lũ, giữa vụ xả sao cho lưu lượng không lớn hơn nước đến hồ, cuối vụ tích nước lên mực nước dâng bình thường. Nhưng đợt lũ vừa qua xuất hiện cuối mùa, khi hồ đã tích đầy nước nên gần như không còn dung tích đón lũ. Các hồ thủy điện lại do doanh nghiệp đầu tư, ưu tiên sản xuất điện nên thường chần chừ khi được yêu cầu hạ mực nước.

Ông dẫn ví dụ quy trình cho phép xả 0-5.000 m3/s - mức rất rộng. Buổi sáng chủ hồ có thể chỉ xả vài trăm m3/s, đến chiều lũ đổ về, họ tăng lên 4.000 m3/s khiến người dân không kịp trở tay. "Chủ hồ làm vậy không sai, vì quy trình cho phép. Vấn đề là quy trình đang mang tính hành chính, thiếu linh hoạt", ông Dũng nói.

Từ thực tế này, ông đề xuất nghiên cứu cơ chế "thuê dung tích phòng lũ" cho các hồ. Khi dự báo cần dung tích đón lũ lớn hơn khả năng hiện có, Nhà nước có thể yêu cầu hồ xả trước để tạo dung tích an toàn. Nếu sau đó lũ không lớn như dự báo, Quỹ phòng chống thiên tai sẽ bù chi phí do chủ hồ mất sản lượng phát điện.

Hôm 19/11, các thủy điện lớn ở Nam Trung Bộ, Tây Nguyên đang phải mở nhiều cửa xả. Đặc biệt, thủy điện sông Ba Hạ lúc 18h mở 12 cửa xả với lưu lượng 16.100 m3/s trong khi lượng nước đến hồ là 16.160 m3/s. Thủy điện sông Hinh xả 2.756 m3/s, trong khi lượng nước đến hồ là 2.921 m3/s.

Các thủy điện đang xả 1.000 đến 1.300 m3/s còn có Yaly, Se San 3, Sê San 3A, Se San 4, Srêpốk 3, sông Tranh 2.

Gia Chính