Đầu tháng 10, tranh thủ lúc biển êm, gió mùa đông bắc chưa về, anh Đức, 33 tuổi, cùng ba người bạn chuẩn bị đồ nghề tiến về hướng Vụng Chim. Vùng biển này cách đảo Cô Tô lớn gần 30 km, là nơi nhóm anh Đức đưa san hô sừng hươu về nuôi cấy cách đây đúng một năm.

Để xuống độ sâu 10 m, nơi có diện tích nuôi cấy khoảng 500 m2, anh Đức và nhóm bạn phải mang theo đồ lặn, bình dưỡng khí. Nhiều giờ ngụp lặn dưới nước, vừa mệt vừa lạnh nhưng tinh thần cả nhóm rất tốt, bởi san hô sinh trưởng tốt, cao hơn thời điểm mới cấy khoảng 3 cm.

Sinh ra và lớn lên ở Cô Tô, chứng kiến nhiều rạn san hô suy giảm do khai thác du lịch cùng tác động của biến đổi khí hậu, anh Đức tiếc nuối. Sau thời gian tìm hiểu, anh quyết tâm phục hồi rạn san hô, tạo sản phẩm du lịch trải nghiệm để du khách hiểu rõ giá trị của hệ sinh thái nguyên sinh dưới biển.

Câu hỏi đặt ra là phục hồi loại san hô nào. Cô Tô có khoảng 43 loài san hô, trong đó loài sừng hươu gần như tuyệt chủng. Nhóm anh Đức lặn nhiều ngày, ở nhiều nơi tìm kiếm, may mắn thấy vài nhánh nhỏ. Nhóm quyết định hồi sinh loài này.

Sau khi tham khảo mô hình ở Nha Trang, Phú Quốc, anh Đức hỏi thêm chuyên gia đang làm dự án bảo tồn biển để điều chỉnh dự án phù hợp với đặc điểm vùng biển Cô Tô. Từ tháng 9/2023, dự án nuôi cấy san hô sừng hươu được triển khai. Nhóm anh Đức chọn Vụng Tròn cấy đợt đầu tiên. San hô sẽ được cố định vào giá thể bằng khung sắt rồi đưa xuống đáy biển sâu 10-15 m.

Mất gần 5 giờ lặn để cả nhóm đưa hơn 100 mảnh san hô sừng hươu đầu tiên xuống nơi nuôi trồng, trong điều kiện nước lạnh và tầm nhìn hạn chế. "Chúng tôi hồi hộp, mất ngủ nhiều ngày sau khi nuôi cấy lần đầu, chỉ sợ hỏng", anh Đức kể. 6 tháng sau, khoảng 60% san hô sống và phát triển, mở đầu cho quá trình nhân rộng mô hình. Từ đó, hoạt động trồng san hô được duy trì mỗi tháng một lần, chủ yếu từ ngày 10 đến 20 âm lịch khi biển lặng.

Hằng tuần, nhóm kiểm tra giá thể, dọn tảo, ghi nhận dữ liệu và theo dõi mức độ phát triển. Nhiều thời điểm thời tiết thay đổi nhanh khiến việc lặn gặp khó. San hô mới trồng bị tảo phủ, thiếu oxy hoặc bị cá ăn. Trang thiết bị còn tự chế, từ khung sắt đến neo giữ. Khu vực cấy ghép thường xuyên bị tàu thuyền đi qua, đe dọa phá hỏng giá thể. Nhóm phải thay nhau trực để bảo vệ vườn san hô.

Anh Đức chia sẻ việc chọn vị trí trồng phụ thuộc vào dòng chảy, độ sâu và chất lượng nước. Nhiều khu vực thử nghiệm ban đầu không phù hợp, buộc nhóm phải dịch chuyển liên tục. Dần dần mỗi mảnh san hô sống sót giúp nhóm tích lũy kinh nghiệm và củng cố quyết tâm duy trì hoạt động.

Trong hai năm, dự án đạt tỷ lệ san hô sống khoảng 85%, chủ yếu là loài san hô sừng hươu. Một số khu vực từng là nền cát trống nay xuất hiện cụm san hô mới, kéo theo sự trở lại của cá, tôm, cầu gai và sao biển. Nhiều du khách sau khi chứng kiến hoạt động trồng cấy đã quay lại Cô Tô chỉ để tham gia cùng nhóm.

Từ nhóm nhỏ ban đầu, dự án thu hút hơn 10 tình nguyện viên là thợ lặn, hướng dẫn viên và người dân địa phương. Họ trồng cấy, theo dõi và tuyên truyền du khách hạn chế tác động lên rạn san hô tự nhiên. Hoạt động này giúp hình thành mô hình bảo tồn cộng đồng, gắn trách nhiệm của người dân với môi trường biển.

Nhóm mở rộng khu vực trồng san hô tại Vụng Chim, hòn Ông Tích, bãi Hồng Vàn và xây dựng tour du lịch "Trồng san hô - Hồi sinh đại dương", kết hợp trải nghiệm lặn, trồng cấy và tìm hiểu đời sống sinh vật biển. Nhóm cũng làm việc với các trường đại học và tổ chức bảo tồn để chuẩn hóa quy trình, nghiên cứu loài san hô phù hợp và nhân rộng mô hình. Ngoài công sức, mỗi năm anh Đức và cộng sự bỏ ra khoảng 200 triệu đồng để duy trì dự án.

Anh Đức đánh giá dự án của nhóm quy mô nhỏ, không giải quyết toàn bộ vấn đề môi trường biển nhưng tạo cơ hội để người dân, du khách tham gia bảo vệ biển. San hô sống được là căn cứ để nhóm tiếp tục tìm kiếm các đơn vị đủ thầm quyền, chức năng để phối hợp mở rộng. "Khi người dân và du khách cùng tham gia, việc bảo tồn mới bền vững", anh nói.

Mới đây, một du khách ở Quảng Ninh đọc được thông tin về dự án của nhóm anh Đức đã trả lại 14 kg đá cuội lấy từ bãi Móng Rồng, đảo Cô Tô nhiều năm trước, kèm thư xin lỗi, bày tỏ hối hận đã làm tổn hại vẻ đẹp nguyên sơ của hòn đảo.

Ông Nguyễn Hải Linh, Trưởng phòng Văn hóa - Xã hội đặc khu Cô Tô, đánh giá nhóm anh Đức đã bỏ nhiều công sức, mang lại hiệu quả nhất định trong việc bảo vệ môi trường biển Cô Tô, đặc biệt là hình ảnh chung tay bảo vệ môi trường. Chính quyền đặc khu sẽ hỗ trợ tuyên truyền và định hướng cho mô hình.

Lê Tân