Một trong những cái tên được vinh danh ở giải Nobel Hóa học năm nay là Omar M. Yaghi, nhà nghiên cứu người Palestine - Mỹ với công trình thay đổi hiểu biết của nhân loại về vật liệu, tính bền vững và môi trường. Đồng nhận giải cùng với các nhà hóa học Richard Robson và Susumu Kitagawa, Yaghi góp phần phát triển vật liệu khung kim loại - hữu cơ (MOF) có thể thu thập khí gas, lưu trữ năng lượng, thậm chí hút nước từ không khí trên sa mạc.

Yaghi sinh năm 1965 ở Amman, Jordan, trong một gia đình tị nạn người Palestine đến từ vùng lãnh thổ bị chiếm đóng. Ông trải qua tuổi thơ nghèo khó trong ngôi nhà nhỏ chật chội nơi cả chục người trong gia đình sống cùng gia súc, không có điện và nước sạch. Cha ông chỉ học hết lớp 6 trong khi mẹ ông không biết đọc và biết viết.

Yaghi rời Jordan và chuyển tới Mỹ ở tuổi 15 với sự khích lệ từ người cha. Bắt đầu từ Trường Cao đẳng Cộng đồng Hudson Valley, ông tiếp tục theo học ở Đại học New York tại Albany (SUNY Albany), nơi niềm đam mê với hóa học của ông bắt đầu định hình. Yaghi lấy bằng tiến sĩ ở Đại học Illinois Urbana-Champaign, sau đó nghiên cứu sau tiến sĩ ở Đại học Harvard dưới sự dẫn dắt của Richard H. Holm.

Lần đầu tiên Yaghi biết tới cấu trúc phân tử trong một cuốn sách khi ông 10 tuổi, sau khi lẻn vào thư viện trường. Mắt ông bị thụ hút bởi những hình ảnh khó hiểu nhưng đầy lôi cuốn. "Khoa học là thế lực công bằng vĩ đại nhất thế giới. Những người thông minh, tài năng, khéo léo có ở khắp mọi nơi. Đó là lý do tại sao chúng ta thực sự cần tập trung vào giải phóng tiềm năng của họ bằng cách mang đến cơ hội", Yaghi chia sẻ.

Đầu những năm 1990, Yaghi tìm cách lý giải câu hỏi: Liệu con người có thể tạo ra vật liệu mới bằng cách liên kết các phân tử giống khối xếp hình Lego hay không? Nghiên cứu của ông dẫn tới sự ra đời của hóa học mạng lưới, lĩnh vực khoa học tập trung vào sắp xếp phân tử để hình thành cấu trúc tinh thể lớn thông qua liên kết hóa học mạnh. Khung kim loại - hữu cơ (MOF) và khung hữu cơ cộng hóa trị (COF) là vật liệu có độ rỗng cao và chức năng dễ điều chỉnh. Những vật liệu này có thể thu thập carbon dioxide, giữ hydro và methane, chiết xuất nước từ không khí, đóng vai trò chủ chốt giúp giải quyết thách thức toàn cầu như biến đổi khí hậu, thiếu thốn điện và nước.

Phát hiện của Yaghi không chỉ gói gọn trong phòng thí nghiệm mà có ý nghĩa toàn cầu. Công nghệ MOF mà ông phát triển đang được điều chỉnh để ứng dụng rộng rãi. Thông qua các dự án Atoco (tập trung vào thu hoạch nước từ không khí và giải pháp xử lý carbon) và H2MOF (hướng tới lưu trữ hydro), Yaghi chứng minh khoa học có thể trực tiếp thúc đẩy đổi mới bền vững.

Trước đó GS. Yaghi từng được vinh danh tại Giải thưởng VinFuture mùa đầu tiên (2021) bởi công trình tiên phong khám phá ra vật liệu khung cơ-kim (MOFs), tại hạng mục Giải Đặc biệt dành cho "Nhà khoa học nghiên cứu các lĩnh vực mới".

Trên sân khấu Nhà hát lớn tại Hà Nội nhận giải khi đó, GS. Yaghi chia sẻ bản thân xuất thân từ gia đình người tị nạn thấy cơ hội thành công ít ỏi. Cách vượt qua không chỉ chăm chỉ mà còn biết nói không với người nói rằng ý tưởng của chúng ta không ổn. Biết quan sát xung quanh dù cơ hội rất nhỏ cũng vẫn có thể thành công.

Theo đánh giá của Hội đồng Giải thưởng VinFuture năm 2021, vật liệu mới MOFs có thể thay đổi cuộc sống của hàng triệu người đang sinh sống tại những nơi khan hiếm nguồn nước sạch, giúp tự chủ về nguồn nước và nâng cao chất lượng cuộc sống hàng ngày.

Yaghi từng giảng dạy ở Đại học Arizona, Đại học Michigan, Đại học California, Los Angeles và Đại học California, Berkeley. Trước khi giành giải Nobel Hóa học, ông từng nhận hàng loạt giải thưởng danh giá như Giải Wolf (năm 2018), Giải Tang (năm 2024), và giải thưởng Von Hippel (năm 2025). Hơn cả một học giả, Yaghi là hiện thân cho sức mạnh thay đổi đời sống của khoa học.

An Khang (Theo AFP, Daily Guardian)