Từ nghị quyết chiến lược đến 'cao tốc' thể chế - Bài cuối: Pháp luật phải đi vào cuộc sống, kiến tạo phát triển

Vẫn còn tình trạng “luật thì đúng mà làm thì khó”

Chiều 4/11, tại kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XV, Tổng Bí thư Tô Lâm đã có phát biểu gợi mở, định hướng nhiều nội dung quan trọng để các đại biểu đóng góp ý kiến với dự thảo các Văn kiện trình Đại hội XIV của Đảng. Trong đó vấn đề thứ nhất, Tổng Bí thư đề cập đến là về thể chế và pháp luật.

Tổng Bí thư Tô Lâm phát biểu tại Quốc hội.

Theo Tổng Bí thư, chúng ta ban hành luật là để quản lý xã hội bằng pháp luật, xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. Nhưng trong thực tiễn, vẫn còn tình trạng “luật thì đúng mà làm thì khó”, “trên nghị trường thì thông, xuống cơ sở thì vướng”.

"Vì sao có những đạo luật, nghị định, thông tư ban hành rất công phu, rất dày, nhưng cán bộ cơ sở không dám làm; doanh nghiệp loay hoay, xoay sở; người dân lúng túng, xuôi ngược? Chỗ nào chồng chéo, chỗ nào cách hiểu khác nhau giữa các bộ, ngành, chỗ nào trao quyền mà lại buộc người ta chịu trách nhiệm vượt quá khả năng kiểm soát của họ?”, Người đứng đầu Đảng ta nêu vấn đề.

Từ thực tế trên, Tổng Bí thư Tô Lâm lưu ý, hệ thống pháp luật phải hướng đến mục tiêu “dễ nhớ, dễ hiểu, dễ thực hiện”. Câu chữ trong luật phải ngắn gọn, rõ nghĩa, không đánh đố, không để lại khoảng mờ cho sự lạm dụng hay né tránh. Chính sách ban hành ra phải đo được tác động, kiểm soát được rủi ro, đặc biệt là phải tạo thuận lợi chứ không tạo thêm thủ tục. “Một đạo luật tốt không phải là đạo luật viết hay, mà là đạo luật đi được vào cuộc sống", Tổng Bí thư nhấn mạnh.

Đặt người dân và doanh nghiệp vào vị trí trung tâm của mọi quyết sách

Trao đổi với Tiền Phong, PGS.TS Bùi Hoài Sơn, đại biểu Quốc hội hoạt động chuyên trách tại Ủy ban Văn hóa và Xã hội cho rằng, nhận định của Tổng Bí thư Tô Lâm chạm đúng “điểm nghẽn thể chế” mà chúng ta đã thấy rõ trong nhiều năm qua, đó là khoảng cách giữa tư duy lập pháp và thực tiễn thi hành.

Tổng Bí thư Tô Lâm và các đại biểu thuộc Đoàn đại biểu Quốc hội TP Hà Nội đóng góp ý kiến vào Dự thảo các Văn kiện trình Đại hội XIV của Đảng

Yêu cầu của Tổng Bí thư không phải khẩu hiệu mà là một điểm tựa để chuyển mạnh sang giai đoạn hoàn thiện pháp luật gắn với hiệu quả thực thi, đặt người dân và doanh nghiệp vào vị trí trung tâm của mọi quyết sách”, ông Bùi Hoài Sơn nói.

Trong số rất nhiều nguyên nhân được chỉ ra, đại biểu thẳng thắn nhìn nhận, quy trình xây dựng chính sách còn nặng về kỹ thuật và văn bản mà chưa đặt đúng trọng tâm vào “tính khả thi”. Vì thế, khi đi vào đời sống, nhiều quy định trở nên khó thực hiện, thậm chí gây áp lực lớn cho cán bộ địa phương.

Bên cạnh đó, hệ thống pháp luật của chúng ta vẫn còn chồng chéo, thiếu thống nhất, đặc biệt giữa các ngành có phạm vi quản lý giao thoa. Cùng một vấn đề nhưng có khi chịu điều chỉnh bởi nhiều luật khác nhau, dẫn đến mỗi bộ, mỗi ngành “giữ” một cách hiểu. Cán bộ cơ sở đứng trước lựa chọn rủi ro: làm thì sợ sai, không làm thì bị trách nhiệm; cuối cùng tâm lý “an toàn” khiến họ không dám quyết, không dám làm.

“Có nơi, cán bộ sợ trách nhiệm hơn là sợ không hoàn thành nhiệm vụ; có nơi, việc áp dụng pháp luật phụ thuộc vào thái độ của người thực thi hơn là quy định pháp luật. Điều này dẫn tới cảm nhận rất thực của người dân: muốn thì được, không muốn thì thôi”, ông Sơn phản ánh.

Thủ tướng Phạm Minh Chính, Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn và các đại biểu tại phiên thảo luận tại tổ. Ảnh: Như Ý

Theo đại biểu Bùi Hoài Sơn, đây không chỉ là một yêu cầu kỹ thuật lập pháp mà là một triết lý về quản trị quốc gia trong giai đoạn phát triển mới. “Tổng Bí thư đã đặt ra một tiêu chuẩn rất rõ: Luật pháp không phải để trang trí, không phải để “làm cho hay”, mà để tạo lập trật tự, thúc đẩy phát triển, bảo vệ quyền lợi chính đáng của người dân và doanh nghiệp. Một đạo luật chỉ thực sự có giá trị khi nó đi vào cuộc sống, được những người trực tiếp sử dụng hiểu, tin và làm theo”, ông nói, và khẳng định “dễ nhớ – dễ hiểu – dễ thực hiện” chính là ba trụ cột của văn hóa pháp quyền hiện đại.

Để làm được điều này, đại biểu Quốc hội chuyên trách cho rằng, cần “nâng cấp” chất lượng đánh giá tác động chính sách. Đây phải trở thành công cụ bắt buộc, thực chất, đo được chi phí – lợi ích, rủi ro – tác động lên người dân, doanh nghiệp và cán bộ cơ sở. Luật chỉ ban hành khi đã được chứng minh là khả thi.

Cùng với đó, rất cần thiết phải tinh giản hóa hệ thống pháp luật, bảo đảm tính thống nhất giữa các ngành, đặc biệt ở những lĩnh vực giao thoa như đất đai – đầu tư – xây dựng – môi trường – văn hóa. “Cái khó của cơ sở thường nằm ở sự xung đột giữa các luật. Vì vậy, cần mạnh dạn xóa bỏ, sửa đổi, hợp nhất những quy định chồng chéo, mâu thuẫn”, ông Sơn nói với Tiền Phong.

Đặc biệt, ông cũng lưu ý đến việc đổi mới mạnh mẽ ngôn ngữ lập pháp. Nghĩa là, luật cần dùng “ngôn ngữ của cuộc sống”, rõ ràng, rành mạch, tránh thuật ngữ mơ hồ hoặc câu chữ “mở”, để không ai có thể lạm dụng hoặc né tránh. “Luật chỉ sống được khi có những con người dám làm, có bản lĩnh, được bảo vệ khi làm đúng. Tạo cơ chế bảo vệ cán bộ thực thi là điều kiện để họ mạnh dạn, không sợ sai, sợ trách nhiệm”, ông Sơn góp ý.

Không để người dân phải “xin” những thứ được “hưởng”

Đại biểu Quốc hội Bùi Hoài Sơn.

Khi thủ tục phức tạp, quy định chồng chéo, cơ sở thiếu hướng dẫn rõ ràng, thì người dân buộc phải “xin”. Không phải vì họ không biết quyền của mình, mà bởi họ sợ bị gây khó, sợ bị trì trệ hoặc sợ không biết phải bắt đầu từ đâu. Khoảng trống trong thể chế chính là mảnh đất cho sự tùy tiện nảy nở”, đại biểu nhìn nhận.

Một điểm đặc biệt quan trọng khác cũng được Tổng Bí thư đặt ra trong bài phát biểu gợi mở, định hướng nhiều nội dung quan trọng để các đại biểu đóng góp ý kiến với dự thảo các Văn kiện trình Đại hội XIV của Đảng là: Chúng ta đã làm đủ chưa để mỗi quyền lực đều được ràng buộc trong khuôn khổ pháp luật, vận hành đúng thẩm quyền, đúng mục đích, đúng lợi ích của nhân dân chưa? Còn khoảng trống nào khiến người dân thấy “muốn thì được, không muốn thì thôi”? Còn tình trạng nào mà người dân phải “xin” những thứ lẽ ra họ được “hưởng”?

Theo đại biểu Bùi Hoài Sơn, những câu hỏi của Tổng Bí thư không chỉ là nhắc nhở mà là một sự gợi mở rất thẳng thắn về đạo lý của quyền lực trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Việc người dân phải “xin” những thứ họ lẽ ra được “hưởng”, theo ông Sơn, do quyền lực chưa được ràng buộc đủ chặt bằng pháp luật và trách nhiệm giải trình. Ở một số nơi, quyền lực thực thi vẫn dựa nhiều vào ý chí cá nhân hơn là quy định pháp luật. Có nơi lại rơi vào tình trạng “lạm quyền mềm”: ai vui thì việc chạy, ai buồn thì việc chậm; ai quen thuộc thì thuận, ai lạ thì khó…

Để khắc phục tình trạng trên, giải pháp then chốt, theo ông Sơn, cần siết chặt kiểm soát quyền lực bằng quy định pháp luật rõ ràng, minh bạch và cơ chế giám sát đa chiều. Không một quyền lực nào được đứng ngoài trách nhiệm giải trình, mọi quyết định đều phải có căn cứ và được kiểm tra.

Ngoài chuẩn hóa quy trình thủ tục theo hướng số hóa, công khai và minh bạch, đại biểu cũng khuyến nghị cần nâng cao phẩm chất, đạo đức công vụ và khơi dậy tinh thần vì dân. “Khi cán bộ coi việc phục vụ nhân dân là danh dự, khi trách nhiệm giải trình trở thành thói quen, thì tự nhiên không ai còn phải “xin” những thứ họ được “hưởng” nữa”, đại biểu cho hay.

Tọa đàm góp ý dự thảo Văn kiện do Báo Tiền Phong tổ chức nhận được nhiều ý kiến từ các chuyên gia.

Pháp luật phục vụ phát triển

Chuyên gia chính sách công, Trường Đại học Kinh tế (Đại học Quốc gia Hà Nội) Nguyễn Quốc Việt nhìn nhận, thời gian qua, dù đã trải qua rất nhiều sóng gió, nhưng Việt Nam vẫn giữ được sự ổn định vĩ mô, từng bước phục hồi kinh tế sau giai đoạn khó khăn. Đây chính là nền tảng quan trọng để con thuyền kinh tế Việt Nam có thể tiếp tục vươn ra biển lớn.

Tuy nhiên, ông cho rằng, để con thuyền ấy đi nhanh và đi xa hơn, chúng ta cần nhìn nhận lại hệ thống thể chế, pháp luật và cơ chế điều hành. Bởi hiện nay, vẫn tồn tại những “sợi dây thừng” – những ràng buộc về thể chế, quy định, quy trình – tuy có tác dụng giữ cho hệ thống ổn định, nhưng lại đang vô tình kìm hãm động lực phát triển. Nếu không tháo gỡ những sợi dây này, con thuyền sẽ khó tăng tốc, thậm chí có thể “kẹt” ngay trong vùng an toàn của chính mình.

Theo ông, khi đã cởi trói và dùng dây thừng đúng cách thì con thuyền của chúng ta cần phải “cải cách động cơ”. Như vậy, con thuyền của chúng ta mới có thể đi xa và đi nhanh. Động cơ được ông Việt nhắc đến là: động cơ của các thành phần kinh tế, động cơ khu vực kinh tế tư nhân, khu vực kinh tế nước ngoài và doanh nghiệp nhà nước. “Đó là 3 động cơ chính để chúng ta có thể vươn ra biển, đón sóng lớn”, chuyên gia nhận định. “Thể chế cần được thiết kế như một “sợi dây neo”, vừa giúp giữ thăng bằng, vừa tạo đà để con thuyền bứt phá”, ông Việt ví von.

Ông Nguyễn Quốc Việt.

Còn theo đại biểu Quốc hội Bùi Hoài Sơn, để luật thực sự “đi vào cuộc sống”, không chỉ là câu chuyện kỹ thuật lập pháp, mà là một định hướng chiến lược cần được đặt ở tầm văn kiện Đại hội. Từ đó, ông kiến nghị đưa tinh thần “pháp luật phục vụ phát triển” thành nguyên tắc xuyên suốt. Thể chế phải đi trước một bước, không cản trở sáng tạo, không kìm hãm nguồn lực.

Theo ông, nhiều năm qua, chúng ta quá chú trọng vào “quản lý” mà chưa chuyển mạnh sang “kiến tạo”. Văn kiện mới cần đặt mục tiêu: mọi đạo luật phải có khả năng mở đường cho đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số, kinh tế xanh, kinh tế tri thức và công nghiệp văn hóa – những động lực quan trọng của nhiệm kỳ tới.

“Văn kiện Đại hội nên nhấn mạnh nhiệm vụ rà soát tổng thể hệ thống pháp luật, tiến tới hợp nhất, tinh gọn, xóa bỏ triệt để các quy định mâu thuẫn, giảm số lượng văn bản dưới luật. Một nền pháp quyền hiện đại đòi hỏi tính ổn định, nhất quán, dự báo được, để người dân và doanh nghiệp an tâm đầu tư, sáng tạo, cống hiến”, ông Bùi Hoài Sơn nói.

Cùng với đó, đại biểu cũng kỳ vọng Văn kiện làm rõ tinh thần: trao quyền phải đi kèm trách nhiệm minh bạch và nguồn lực tương xứng, đồng thời phải có “lá chắn pháp lý” bảo vệ cán bộ thực thi khi họ làm đúng pháp luật và vì lợi ích chung.

Ông Bùi Văn Thạch.

Luân Dũng