Vùng nghề từng nổi danh sử sách

Giữa sự đổi thay của đô thị, xưởng đất nung dưới chân cầu Rạch Cây (phường Bình Phú, TP HCM) vẫn giữ lửa mỗi ngày, tiếp nối dấu xưa của vùng Lò Gốm - nơi từng là trung tâm nghề gốm của Sài Gòn hơn hai thế kỷ trước.

Nối dài vùng nghề nổi danh

Xưởng của ông Trần Văn Tiếp (Năm Tiếp - 61 tuổi) hiện là cơ sở cuối cùng còn duy trì nghề làm bếp đất ở TP HCM, một nghề từng thịnh vượng dọc lưu vực kênh Ruột Ngựa - Lò Gốm trong lịch sử Sài Gòn xưa. Dưới mái tôn cũ kỹ, người thợ lớn tuổi vẫn đều đặn nhào đất, nắn khuôn, canh lò, bền bỉ giữ lại nhịp nghề thủ công ngày càng thưa vắng.

Nằm nép mình dưới chân cầu Rạch Cây, xưởng bếp đất của ông Tiếp vẫn vang lên âm thanh đều đặn của đất sét được nhào nặn, tiếng gõ khuôn và lò nung đỏ rực. Với ông Tiếp, đó không chỉ là công việc hơn 45 năm qua mà còn là phần nối dài của một vùng nghề từng nổi danh sử sách.

Video lửa lò bếp đất vẫn còn đỏ

Từ thế kỷ XVIII, vùng Lò Gốm trải dài từ Phú Lâm, Phú Định đến Hòa Lục từng là trung tâm gốm lớn của Gia Định. Khi kênh Ruột Ngựa mở thông, ghe chở đất sét, củi và gốm thành phẩm tấp nập qua lại, tạo nên thời kỳ hưng thịnh của đồ gia dụng bằng gốm như lu, khạp, siêu, nồi, trách... phục vụ khắp miền Đông, miền Tây.

Đất dùng để làm bếp lò là đất sét tự nhiên chuyển từ miền Tây lên bằng ghe, được trộn thêm tro rồi nhào thật kỹ để tạo độ kết dính. "Đất mà không nhào nặn kỹ thì bếp dễ nứt, phải làm từng chút một chứ không gấp được, khâu làm đất là cực nhất, phải đứng làm suốt" - ông Huyên (59 tuổi), một thợ lâu năm chia sẻ.

Hàng trăm chiếc bếp đất được phơi trong khu xưởng. Trước kia phải phơi nắng. Thời gian phơi độ 2 - 3 ngày.

Mỗi chiếc bếp ra lò trải qua nhiều công đoạn: Tạo hình, gắn đầu lò, cắt gọt, phơi khô rồi đưa vào lò nung liên tục hai ngày một đêm. Khi ra lò, người thợ lại tiếp tục chỉnh bề mặt để bếp bền hơn, bọc thêm lớp thiếc để tăng độ chắc và bền cho bếp. Bếp đất tại đây có giá khoảng 50.000 - 150.000 đồng tùy kích cỡ và số lượng đặt mua.

Xưởng hiện chỉ còn dưới 10 thợ chính, chủ yếu là nam, phần lớn đã gắn bó với nghề nhiều năm. Trong đó, anh Thành (40 tuổi) đã theo nghề này khi mới 15 tuổi. Anh kể: "Giờ ở đây còn có mấy người thôi. Hồi đó, mười mấy hai chục người. Nhiều người dính COVID - 19 rồi mất".

Người thợ cẩn thận gọt bỏ những chỗ thừa để hoàn chỉnh một chiếc lò đất.

Trước kia, dọc kênh Lò Gốm từng tập trung nhiều cơ sở làm bếp đất và lò gốm. Những địa danh xưa cũ như Bến Lò Gốm, Lò Siêu, Xóm Đất nay vẫn còn trên bản đồ nhưng giờ chỉ còn lại trong ký ức. Đô thị hóa nhanh, nguyên liệu đốt không phù hợp và thói quen dùng bếp ga, bếp điện khiến làng nghề thu hẹp dần.

Chật vật giữ nghề

Xưởng của ông Năm Tiếp là cơ sở duy nhất còn duy trì nghề làm bếp lò ở khu vực này. Sản phẩm vẫn có đầu mối tiêu thụ, nhưng số thợ lành nghề chỉ còn đếm trên đầu ngón tay. Chi phí vận chuyển nguyên liệu và điều kiện sản xuất ngày càng khó khăn khiến việc giữ nghề thêm chật vật.

Những chiếc bếp đất gọt giũa xong khi đã phơi khô, chuẩn bị đem vào nung.

Trong bối cảnh đó, lớp trẻ gần như không còn theo nghề. Công việc nặng, dính bùn đất và thu nhập bấp bênh khiến người mới khó gắn bó. Thị trường bếp đất tại TP HCM thu hẹp nhanh, sản phẩm chủ yếu tiêu thụ ở khu vực Đông Nam Bộ hay vài tỉnh miền Trung - nơi người dân còn dùng bếp củi. "Ở TP HCM làm gì có củi mà đốt nữa, mấy năm nữa chắc hết người xài bếp đất" - ông Huyên nói.

TP HCM đã ban hành Kế hoạch 1784/KH-UBND giai đoạn 2022 - 2025 nhằm hỗ trợ phát triển làng nghề, ngành nghề nông thôn trên địa bàn. Tuy nhiên, đối tượng của kế hoạch này là các làng nghề ở ngoại thành. Trong khi đó, những nghề xưa cũ có giá trị lâu đời và đứng trước nguy cơ biến mất như nghề làm lò đất vẫn chưa được chú ý đến.

Những chiếc bếp nung xong màu đỏ cam đang chờ bọc thiếc để gia tăng độ kiên cố.

Chiếc bếp đất mặc "giáp nhôm" đã hoàn thiện được xếp chồng chờ thương lái đến lấy.

Các cơ sở như xưởng của ông Năm vẫn phải tự xoay xở với chi phí nguyên liệu, mặt bằng và yêu cầu môi trường ngày càng khắt khe của đô thị. Nếu được nhìn nhận như một phần di sản văn hóa đô thị, nghề hoàn toàn có thể trở thành điểm dừng chân trong các hoạt động trải nghiệm hay du lịch tìm hiểu làng nghề. Khi đó, giá trị nghề không chỉ được bảo tồn đúng mức mà còn có cơ hội nhận được những chính sách hỗ trợ phù hợp và thiết thực hơn.

Dẫu vậy, bếp đất vẫn là một phần ký ức của bếp lửa Việt, hơi đất nóng, mùi tro củi và những công đoạn thủ công tỉ mỉ của người thợ. Trong nhịp sống hiện đại, xưởng đất nung dưới chân cầu Rạch Cây vẫn đỏ lửa mỗi ngày, như gìn giữ một lát cắt văn hóa lao động của TP HCM.

Hồ Tú - Uyên Linh